Bệnh truyền nhiễm (Infectious disease)

Tác nhân gây bệnh

Các tác nhân gây bệnh truyền nhiễm bao gồm:

• Vi khuẩn (Bacteria): Sinh vật đơn bào, prokaryote, có thể gây ra nhiều bệnh như viêm phổi, lao, tả,… Vi khuẩn gây bệnh bằng cách sản sinh độc tố hoặc xâm nhập trực tiếp vào mô cơ thể.
• Virus (Virus): Tác nhân nhỏ hơn vi khuẩn, cần ký sinh trong tế bào chủ để tồn tại và sinh sản. Virus gây bệnh bằng cách phá hủy tế bào chủ hoặc làm thay đổi chức năng của chúng. Một số ví dụ về bệnh do virus gây ra là cúm, sởi, HIV/AIDS, COVID-19,…
• Nấm (Fungi): Sinh vật eukaryote, có thể gây ra các bệnh nhiễm trùng da, nấm móng, nấm âm đạo,… Nấm thường phát triển ở những vùng ẩm ướt trên cơ thể.
• Ký sinh trùng (Parasites): Sinh vật sống ký sinh trên hoặc trong cơ thể vật chủ, gây ra các bệnh như sốt rét, giun sán,… Ký sinh trùng có thể lây truyền qua nhiều con đường, bao gồm cả thức ăn, nước uống và côn trùng.
• Prion: Protein gây bệnh, có cấu trúc bất thường và có thể gây ra các bệnh thoái hóa thần kinh nghiêm trọng như bệnh Creutzfeldt-Jakob. Prion có khả năng “lây nhiễm” các protein bình thường khác và biến đổi chúng thành dạng prion.

Con đường lây truyền

Bệnh truyền nhiễm có thể lây truyền qua nhiều con đường khác nhau:

• Lây truyền trực tiếp: Tiếp xúc trực tiếp với người bệnh hoặc dịch tiết của người bệnh (như máu, nước bọt, dịch tiết sinh dục, chất nôn). Ví dụ: bệnh lậu, HIV/AIDS, bệnh cúm, thủy đậu.
• Lây truyền gián tiếp: Thông qua các vật trung gian như:
  • Không khí: Các tác nhân gây bệnh lơ lửng trong không khí và xâm nhập vào cơ thể qua đường hô hấp. Ví dụ: bệnh cúm, lao, sởi, COVID-19.
  • Thức ăn và nước uống: Thức ăn và nước uống bị ô nhiễm bởi tác nhân gây bệnh. Ví dụ: bệnh tả, thương hàn, viêm gan A.
  • Vật trung gian truyền bệnh (Vector): Côn trùng hoặc động vật mang tác nhân gây bệnh truyền sang người. Ví dụ: bệnh sốt rét (muỗi Anopheles), bệnh sốt xuất huyết (muỗi Aedes).
  • Ô nhiễm môi trường: Tiếp xúc với môi trường bị ô nhiễm bởi tác nhân gây bệnh, chẳng hạn như đất hoặc nước bị nhiễm khuẩn. Ví dụ: nhiễm trùng uốn ván do tiếp xúc với đất nhiễm khuẩn.

Triệu chứng

Triệu chứng của bệnh truyền nhiễm rất đa dạng, tùy thuộc vào loại tác nhân gây bệnh và cơ quan bị nhiễm trùng. Không phải tất cả mọi người đều có cùng một triệu chứng, và mức độ nghiêm trọng của triệu chứng có thể khác nhau. Một số triệu chứng phổ biến bao gồm:

• Sốt
• Ho
• Đau nhức cơ thể
• Mệt mỏi
• Nôn mửa
• Tiêu chảy
• Phát ban
• Sưng hạch bạch huyết

Chẩn đoán

Chẩn đoán bệnh truyền nhiễm dựa trên các triệu chứng lâm sàng, tiền sử tiếp xúc (ví dụ: tiếp xúc với người bệnh hoặc động vật) và các xét nghiệm như xét nghiệm máu, xét nghiệm nước tiểu, nuôi cấy vi khuẩn, xét nghiệm phân và các kỹ thuật chẩn đoán hình ảnh (như X-quang, CT scan). Việc chẩn đoán chính xác là rất quan trọng để đưa ra phương pháp điều trị phù hợp.

Điều trị

Điều trị bệnh truyền nhiễm tùy thuộc vào tác nhân gây bệnh và mức độ nghiêm trọng của bệnh. Các phương pháp điều trị bao gồm:

• Thuốc kháng sinh (Antibiotics): Dùng để điều trị nhiễm khuẩn. Lưu ý quan trọng: Việc lạm dụng kháng sinh có thể dẫn đến kháng kháng sinh, làm giảm hiệu quả của thuốc trong tương lai. Chỉ sử dụng kháng sinh khi được bác sĩ kê đơn.
• Thuốc kháng virus (Antivirals): Dùng để điều trị nhiễm virus. Một số thuốc kháng virus có thể làm giảm mức độ nghiêm trọng và thời gian mắc bệnh nếu được sử dụng sớm.
• Thuốc kháng nấm (Antifungals): Dùng để điều trị nhiễm nấm.
• Thuốc điều trị ký sinh trùng (Antiparasitics): Dùng để điều trị nhiễm ký sinh trùng.
• Điều trị hỗ trợ: Bao gồm nghỉ ngơi, uống nhiều nước, và sử dụng thuốc giảm đau và hạ sốt. Trong trường hợp nặng, có thể cần phải nhập viện để điều trị.

Phòng ngừa

Phòng ngừa bệnh truyền nhiễm bao gồm:

• Tiêm vắc-xin: Tạo miễn dịch chủ động chống lại các bệnh truyền nhiễm. Đây là một trong những biện pháp phòng ngừa hiệu quả nhất.
• Vệ sinh cá nhân: Rửa tay thường xuyên bằng xà phòng và nước sạch, đặc biệt là sau khi đi vệ sinh và trước khi ăn. Che miệng khi ho hoặc hắt hơi.
• Vệ sinh môi trường: Xử lý rác thải, nước thải đúng cách.
• An toàn thực phẩm: Ăn chín, uống sôi. Rửa sạch rau củ quả trước khi ăn.
• Phòng chống vector: Diệt muỗi, côn trùng bằng cách sử dụng màn chống muỗi, thuốc diệt côn trùng và loại bỏ các nơi muỗi sinh sản.
• Cách ly người bệnh: Hạn chế tiếp xúc với người bệnh để ngăn chặn sự lây lan của bệnh.

Giai đoạn của bệnh truyền nhiễm

Một bệnh truyền nhiễm thường trải qua các giai đoạn sau:

• Thời kỳ ủ bệnh (Incubation period): Khoảng thời gian từ khi tác nhân gây bệnh xâm nhập vào cơ thể đến khi xuất hiện triệu chứng đầu tiên. Thời gian ủ bệnh khác nhau tùy thuộc vào từng loại bệnh.
• Thời kỳ khởi phát (Prodromal period): Xuất hiện các triệu chứng ban đầu, thường không đặc hiệu, dễ nhầm lẫn với các bệnh khác như sốt nhẹ, mệt mỏi, đau đầu.
• Thời kỳ toàn phát (Illness period): Xuất hiện các triệu chứng đặc trưng của bệnh. Đây là giai đoạn bệnh nặng nhất và dễ lây lan nhất.
• Thời kỳ lui bệnh (Decline period): Các triệu chứng bắt đầu giảm dần.
• Thời kỳ hồi phục (Convalescent period): Cơ thể dần hồi phục hoàn toàn.

Dịch tễ học của bệnh truyền nhiễm

Dịch tễ học nghiên cứu sự phân bố, tần suất và các yếu tố ảnh hưởng đến sự lây lan của bệnh truyền nhiễm trong quần thể. Một số khái niệm quan trọng trong dịch tễ học:

• Tỷ lệ mắc bệnh (Incidence rate): Số ca bệnh mới trong một khoảng thời gian nhất định trên tổng số dân.
• Tỷ lệ hiện mắc (Prevalence rate): Tổng số ca bệnh (cả cũ và mới) trong một khoảng thời gian nhất định trên tổng số dân.
• Dịch (Epidemic): Sự gia tăng đột ngột số ca bệnh trong một khu vực địa lý nhất định.
• Đại dịch (Pandemic): Dịch bệnh lan rộng trên toàn thế giới.
• Bệnh lưu hành (Endemic): Bệnh tồn tại thường xuyên trong một khu vực địa lý nhất định.

Miễn dịch

Miễn dịch là khả năng của cơ thể chống lại các tác nhân gây bệnh. Có hai loại miễn dịch chính:

• Miễn dịch chủ động (Active immunity): Cơ thể tự sản xuất kháng thể sau khi tiếp xúc với tác nhân gây bệnh hoặc tiêm vắc-xin. Miễn dịch chủ động thường kéo dài.
• Miễn dịch thụ động (Passive immunity): Cơ thể nhận kháng thể từ nguồn khác, ví dụ như từ mẹ sang con qua nhau thai hoặc sữa mẹ. Miễn dịch thụ động thường ngắn hạn.

Kháng thuốc

Kháng thuốc là hiện tượng vi khuẩn, virus, ký sinh trùng hoặc nấm phát triển khả năng kháng lại các loại thuốc điều trị. Đây là một vấn đề nghiêm trọng trong điều trị bệnh truyền nhiễm. Việc sử dụng kháng sinh đúng cách và theo chỉ định của bác sĩ là rất quan trọng để ngăn chặn sự phát triển của kháng kháng sinh.

• Principles of Epidemiology in Public Health Practice, Third Edition: An Introduction to Applied Epidemiology and Biostatistics. Centers for Disease Control and Prevention.
• Mandell, Douglas, and Bennett’s Principles and Practice of Infectious Diseases. 9th Edition. Elsevier.
• Medical Microbiology. 8th Edition. Elsevier.

Câu hỏi và Giải đáp

Tại sao một số người dễ bị nhiễm trùng hơn những người khác?

Trả lời: Có nhiều yếu tố ảnh hưởng đến khả năng nhiễm trùng của một người, bao gồm:

• Hệ miễn dịch: Những người có hệ miễn dịch suy yếu, ví dụ như người già, trẻ nhỏ, người mắc bệnh mãn tính, dễ bị nhiễm trùng hơn.
• Di truyền: Một số gen có thể làm tăng hoặc giảm nguy cơ nhiễm trùng.
• Dinh dưỡng: Chế độ ăn uống thiếu chất dinh dưỡng có thể làm suy yếu hệ miễn dịch.
• Môi trường sống: Những người sống trong điều kiện vệ sinh kém, tiếp xúc nhiều với tác nhân gây bệnh, dễ bị nhiễm trùng hơn.
• Hành vi: Một số hành vi như hút thuốc lá, lạm dụng rượu bia có thể làm tăng nguy cơ nhiễm trùng.

Làm thế nào để phân biệt giữa nhiễm trùng do vi khuẩn và nhiễm trùng do virus?

Trả lời: Việc phân biệt nhiễm trùng do vi khuẩn và virus dựa trên nhiều yếu tố, bao gồm triệu chứng, xét nghiệm, và diễn biến của bệnh. Tuy nhiên, việc phân biệt chính xác đôi khi rất khó khăn và cần dựa vào đánh giá của bác sĩ. Một số điểm khác biệt cơ bản:

• Triệu chứng: Nhiễm trùng do vi khuẩn thường gây ra các triệu chứng cục bộ như sưng, đỏ, đau, mủ. Nhiễm trùng do virus thường gây ra các triệu chứng toàn thân như sốt, mệt mỏi, đau nhức cơ thể.
• Xét nghiệm: Xét nghiệm máu, nước tiểu, nuôi cấy vi khuẩn có thể giúp xác định tác nhân gây bệnh.
• Diễn biến: Nhiễm trùng do vi khuẩn thường đáp ứng tốt với kháng sinh. Nhiễm trùng do virus thường tự khỏi sau một thời gian.

Tại sao kháng thuốc kháng sinh ngày càng trở nên phổ biến?

Trả lời: Sự gia tăng kháng thuốc kháng sinh là do nhiều yếu tố:

• Lạm dụng kháng sinh: Sử dụng kháng sinh không đúng cách, không cần thiết, hoặc không đủ liều lượng tạo điều kiện cho vi khuẩn phát triển khả năng kháng thuốc.
• Sử dụng kháng sinh trong chăn nuôi: Kháng sinh được sử dụng rộng rãi trong chăn nuôi để thúc đẩy tăng trưởng và phòng ngừa bệnh ở động vật. Điều này góp phần vào sự phát triển và lây lan của vi khuẩn kháng thuốc.
• Lây lan vi khuẩn kháng thuốc: Vi khuẩn kháng thuốc có thể lây lan từ người sang người, từ động vật sang người, và từ môi trường sang người.

Vai trò của vắc-xin trong việc phòng ngừa bệnh truyền nhiễm là gì?

Trả lời: Vắc-xin kích thích hệ miễn dịch sản xuất kháng thể chống lại tác nhân gây bệnh. Khi cơ thể tiếp xúc với tác nhân gây bệnh thực sự, hệ miễn dịch đã có sẵn kháng thể để chống lại, ngăn ngừa bệnh phát triển hoặc làm giảm mức độ nghiêm trọng của bệnh.

Các biện pháp nào có thể được thực hiện để ngăn chặn sự lây lan của bệnh truyền nhiễm trong cộng đồng?

Trả lời: Các biện pháp bao gồm:

• Tiêm vắc-xin:
• Vệ sinh cá nhân:
• Vệ sinh môi trường:
• An toàn thực phẩm:
• Phòng chống vector:
• Cách ly người bệnh:
• Giám sát và phát hiện sớm các ca bệnh:
• Giáo dục sức khỏe cộng đồng:

Việc kết hợp nhiều biện pháp can thiệp là cần thiết để kiểm soát hiệu quả sự lây lan của bệnh truyền nhiễm.