Cao nguyên (Plateau/Highland)

2

Sự hình thành cao nguyên

Cao nguyên được hình thành bởi nhiều quá trình địa chất khác nhau, bao gồm:

• Hoạt động núi lửa: Dung nham phun trào từ các vết nứt trên bề mặt Trái Đất có thể lan rộng trên một diện tích rộng lớn, tạo thành các lớp đá bazan chồng lên nhau. Sau khi nguội đi và bị xói mòn, chúng tạo thành các cao nguyên bazan rộng lớn. Ví dụ: Cao nguyên Columbia ở Bắc Mỹ.
• Sự nâng lên của kiến tạo: Các mảng kiến tạo va chạm nhau có thể đẩy một vùng đất rộng lớn lên cao, tạo thành cao nguyên. Quá trình này thường đi kèm với uốn nếp và đứt gãy địa chất. Ví dụ: Cao nguyên Thanh Tạng.
• Sự xói mòn: Sông ngòi và băng hà bào mòn các vùng đất xung quanh, để lại những vùng đất cao hơn, kháng bào mòn hơn, tạo thành cao nguyên. Ví dụ: Một số phần của Cao nguyên Colorado.

Đặc điểm của cao nguyên

• Độ cao: Cao nguyên có độ cao đáng kể so với mực nước biển, thường là trên 500 mét.
• Đỉnh bằng phẳng: Đây là đặc điểm phân biệt chính giữa cao nguyên và núi.
• Sườn dốc: Cao nguyên thường được bao quanh bởi các sườn dốc, đôi khi rất dốc.
• Sông ngòi: Sông ngòi thường cắt xẻ qua cao nguyên tạo thành các hẻm núi sâu, đôi khi tạo thành các thác nước hùng vĩ.

Phân loại cao nguyên

Cao nguyên có thể được phân loại dựa trên nhiều tiêu chí khác nhau, bao gồm:

• Theo địa chất: Cao nguyên bazan (hình thành từ dung nham núi lửa), cao nguyên kiến tạo (do sự nâng lên của các mảng kiến tạo), cao nguyên xói mòn (do tác động của xói mòn),…
• Theo vị trí: Cao nguyên nội địa, cao nguyên ven biển,…
• Theo độ cao: Cao nguyên thấp, cao nguyên trung bình, cao nguyên cao,…

Ý nghĩa của cao nguyên

Cao nguyên đóng vai trò quan trọng trong:

• Khí hậu: Do độ cao, cao nguyên thường có khí hậu mát mẻ hơn so với vùng đất thấp xung quanh. Sự thay đổi độ cao cũng ảnh hưởng đến lượng mưa và kiểu khí hậu.
• Nông nghiệp: Một số cao nguyên có đất đai màu mỡ phù hợp cho nông nghiệp, đặc biệt là các loại cây trồng ưa khí hậu mát mẻ.
• Tài nguyên: Cao nguyên thường chứa nhiều tài nguyên khoáng sản quý giá.
• Du lịch: Cảnh quan hùng vĩ của cao nguyên thu hút nhiều khách du lịch.

Ví dụ về cao nguyên

Một số cao nguyên nổi tiếng trên thế giới bao gồm:

• Cao nguyên Thanh Tạng (Tibetan Plateau)
• Cao nguyên Deccan (Deccan Plateau)
• Cao nguyên Colorado (Colorado Plateau)
• Cao nguyên Mộc Châu (Mộc Châu Plateau)

Các dạng địa hình liên quan đến cao nguyên

Ngoài các đặc điểm chính đã nêu, cần lưu ý đến một số dạng địa hình nhỏ hơn thường xuất hiện trên cao nguyên:

• Mesa: Một dạng địa hình cao, bằng phẳng, có diện tích nhỏ hơn cao nguyên và được bao quanh bởi các vách dốc. Về cơ bản, mesa có thể được coi là một “cao nguyên thu nhỏ”.
• Butte: Tương tự như mesa nhưng có diện tích đỉnh nhỏ hơn. Thường được hình thành do xói mòn từ mesa.
• Hẻm núi (Canyon): Những khe núi sâu và hẹp được tạo thành do sông ngòi bào mòn cao nguyên.
• Thung lũng treo (Hanging valley): Thung lũng của một sông băng nhỏ đổ vào thung lũng của một sông băng lớn hơn. Miệng thung lũng nhỏ thường nằm cao hơn đáy thung lũng lớn, tạo thành thác nước.

Ảnh hưởng của độ cao

Độ cao của cao nguyên ảnh hưởng đáng kể đến khí hậu và hệ sinh thái. Không khí loãng hơn ở độ cao lớn dẫn đến nhiệt độ thấp hơn và lượng mưa có thể thay đổi. Điều này tạo ra các đới khí hậu và thảm thực vật đặc trưng theo độ cao. Ví dụ, cao nguyên có thể có khí hậu ôn đới ở độ cao thấp hơn và khí hậu núi cao ở độ cao lớn hơn.

Tầm quan trọng đối với con người

Cao nguyên không chỉ quan trọng về mặt địa chất và sinh thái mà còn có ý nghĩa lớn đối với hoạt động của con người:

• Giao thông: Việc xây dựng đường xá và cơ sở hạ tầng trên cao nguyên có thể gặp nhiều khó khăn do địa hình hiểm trở.
• Định cư: Mật độ dân cư trên cao nguyên thường thấp hơn so với vùng đồng bằng do điều kiện sống khắc nghiệt hơn.
• Văn hóa: Một số cộng đồng dân cư sinh sống trên cao nguyên đã phát triển những nét văn hóa độc đáo thích nghi với môi trường sống đặc biệt này.
• Kinh tế: Cao nguyên cung cấp nhiều tài nguyên thiên nhiên quan trọng, bao gồm khoáng sản, nước, và đất nông nghiệp (ở một số khu vực).

Quá trình biến đổi của cao nguyên

Cao nguyên không phải là địa hình tĩnh mà luôn chịu tác động của các quá trình tự nhiên như xói mòn, phong hóa, hoạt động kiến tạo. Điều này dẫn đến sự thay đổi hình dạng và diện tích của cao nguyên theo thời gian. Con người cũng góp phần vào quá trình biến đổi này thông qua các hoạt động khai thác tài nguyên, xây dựng, nông nghiệp.

Tài liệu tham khảo:

• Summerfield, M. A. (1991). Global geomorphology: An introduction to the study of landforms. Pearson Prentice Hall.
• Bloom, A. L. (2003). Surface of the Earth: An introduction to geomorphology. Prentice Hall.
• Ahnert, F. (2003). Introduction to geomorphology. Arnold.
• Easterbrook, D. J. (1999). Surface processes and landforms. Prentice Hall.

Câu hỏi và Giải đáp

Ngoài xói mòn bởi nước và gió, còn yếu tố tự nhiên nào khác góp phần đáng kể vào sự thay đổi địa hình của cao nguyên?

Trả lời: Bên cạnh xói mòn do nước và gió, sự biến đổi khí hậu, đặc biệt là hiện tượng đóng băng và tan băng, cũng đóng vai trò quan trọng trong việc thay đổi địa hình cao nguyên. Nước đóng băng trong các khe nứt của đá sẽ nở ra, gây áp lực và làm nứt vỡ đá. Quá trình này, được gọi là phong hóa vật lý, góp phần làm biến đổi địa hình cao nguyên theo thời gian. Thêm vào đó, hoạt động kiến tạo, dù chậm, vẫn tiếp tục diễn ra, có thể nâng lên hoặc hạ xuống cao nguyên, hoặc gây ra nứt gãy, biến đổi cấu trúc của chúng.

Ảnh hưởng của độ cao đến mật độ dân cư trên cao nguyên như thế nào? Vì sao một số dân tộc vẫn chọn định cư ở những vùng cao này?

Trả lời: Độ cao thường dẫn đến áp suất khí quyển thấp, nhiệt độ lạnh hơn, và địa hình hiểm trở, gây khó khăn cho nông nghiệp và xây dựng cơ sở hạ tầng. Do đó, mật độ dân cư trên cao nguyên thường thấp hơn so với vùng đồng bằng. Tuy nhiên, một số dân tộc vẫn chọn định cư ở vùng cao vì nhiều lý do, bao gồm: lý do văn hóa, truyền thống, tránh xung đột hoặc sự xâm lấn từ các nhóm khác, hoặc tận dụng các nguồn tài nguyên đặc thù chỉ có ở vùng cao (như một số loại cây thuốc quý hiếm).

Phân biệt giữa cao nguyên bazan và cao nguyên kiến tạo dựa trên quá trình hình thành và đặc điểm địa hình.

Trả lời: Cao nguyên bazan được hình thành do hoạt động núi lửa, cụ thể là sự phun trào dung nham bazan lỏng, lan rộng trên diện tích lớn. Chúng thường có bề mặt bằng phẳng hoặc hơi gợn sóng, cấu tạo từ nhiều lớp bazan chồng lên nhau. Cao nguyên kiến tạo, ngược lại, được hình thành do sự nâng lên của một vùng đất rộng lớn bởi các hoạt động kiến tạo địa tầng. Chúng thường có địa hình phức tạp hơn, có thể bao gồm các dãy núi, thung lũng và đứt gãy.

Ngoài du lịch, cao nguyên còn có tiềm năng kinh tế nào khác? Đưa ra ví dụ cụ thể.

Trả lời: Cao nguyên có thể giàu tài nguyên khoáng sản như than, kim loại quý, và đá quý. Ví dụ, Cao nguyên Thanh Tạng có trữ lượng lớn đồng, thiếc, và vàng. Cao nguyên cũng có thể là nguồn cung cấp năng lượng thủy điện nhờ các con sông bắt nguồn từ đây. Ví dụ, sông Mekong bắt nguồn từ Cao nguyên Thanh Tạng cung cấp năng lượng thủy điện cho nhiều quốc gia Đông Nam Á. Một số cao nguyên có khí hậu mát mẻ thích hợp cho nông nghiệp chuyên canh các loại cây trồng ôn đới.

Vai trò của cao nguyên trong việc điều hòa khí hậu khu vực và toàn cầu là gì?

Trả lời: Cao nguyên, đặc biệt là những cao nguyên phủ băng tuyết, có vai trò phản xạ ánh sáng mặt trời, giúp điều hòa nhiệt độ Trái Đất. Băng tuyết trên cao nguyên hoạt động như một tấm gương khổng lồ, phản xạ lại một phần lớn năng lượng mặt trời, giảm thiểu sự nóng lên toàn cầu. Cao nguyên cũng ảnh hưởng đến lượng mưa khu vực bằng cách tạo ra mưa orographic (mưa địa hình) khi không khí ẩm bị đẩy lên cao và ngưng tụ. Ngoài ra, các dòng sông bắt nguồn từ cao nguyên đóng vai trò quan trọng trong việc cung cấp nước ngọt cho các vùng hạ lưu, hỗ trợ sinh kế và nông nghiệp.