1. Glucocorticoid
Glucocorticoid, như cortisol (hydrocortisone), ảnh hưởng đến chuyển hóa glucose, ức chế phản ứng viêm và ức chế hệ miễn dịch. Chúng làm tăng lượng đường trong máu bằng cách kích thích quá trình tân tạo đường (gluconeogenesis) ở gan và giảm sự hấp thụ glucose của các mô ngoại vi. Glucocorticoid cũng ức chế hoạt động của các tế bào miễn dịch, làm giảm viêm. Tác dụng chống viêm và ức chế miễn dịch của glucocorticoid là cơ sở cho việc sử dụng chúng trong điều trị nhiều bệnh lý.
Ứng dụng lâm sàng: Glucocorticoid tổng hợp, như prednisone, dexamethasone, và methylprednisolone, được sử dụng rộng rãi để điều trị nhiều bệnh lý, bao gồm:
- Bệnh tự miễn: như bệnh viêm khớp dạng thấp, bệnh lupus ban đỏ hệ thống.
- Bệnh lý hô hấp: như hen suyễn.
- Bệnh lý tiêu hóa: như bệnh viêm ruột (IBD).
- Phản ứng dị ứng: như phản vệ, viêm da dị ứng.
- Phòng ngừa thải ghép: sau khi ghép tạng.
- Một số bệnh lý khác: như một số loại ung thư, bệnh Addison.
Việc sử dụng glucocorticoid cần được theo dõi chặt chẽ bởi bác sĩ do chúng có thể gây ra nhiều tác dụng phụ, đặc biệt khi sử dụng liều cao hoặc kéo dài.
2. Mineralocorticoid
Mineralocorticoid, chủ yếu là aldosterone, điều hòa sự cân bằng muối và nước trong cơ thể bằng cách tác động lên thận. Chúng thúc đẩy sự tái hấp thu natri (Na$^{+}$) và bài tiết kali (K$^{+}$) ở ống lượn xa và ống góp của nephron. Điều này dẫn đến tăng thể tích máu và huyết áp. Vai trò chính của mineralocorticoid là duy trì thể tích dịch ngoại bào và huyết áp ổn định.
Ứng dụng lâm sàng: Fludrocortisone là một mineralocorticoid tổng hợp được sử dụng để điều trị bệnh Addison (suy thượng thận nguyên phát) và các tình trạng thiếu hụt mineralocorticoid khác.
Tác dụng phụ của Corticosteroid
Việc sử dụng corticosteroid kéo dài hoặc liều cao có thể gây ra một loạt tác dụng phụ, bao gồm:
- Chuyển hóa: Tăng cân, tăng đường huyết, rối loạn lipid máu.
- Xương khớp: Loãng xương, hoại tử vô khuẩn đầu xương.
- Tim mạch: Tăng huyết áp, giữ nước, phù.
- Mắt: Đục thủy tinh thể, glaucoma.
- Miễn dịch: Giảm sức đề kháng với nhiễm trùng.
- Nội tiết: Hội chứng Cushing (mặt tròn, tích tụ mỡ ở bụng và gáy, rậm lông), ức chế trục hạ đồi-tuyến yên-thượng thận.
- Tâm thần: Rối loạn tâm thần (như lo lắng, trầm cảm, mất ngủ, hưng cảm).
- Da: Teo da, dễ bầm tím, mụn trứng cá.
- Tiêu hóa: Loét dạ dày tá tràng, viêm tụy.
Cơ chế tác động
Corticosteroid tác động bằng cách liên kết với các thụ thể glucocorticoid (GR) hoặc mineralocorticoid (MR) nằm bên trong tế bào. Phức hợp corticosteroid-thụ thể sau đó di chuyển vào nhân tế bào và tương tác với DNA, điều chỉnh sự biểu hiện của các gen cụ thể. Điều này dẫn đến những thay đổi trong quá trình tổng hợp protein, cuối cùng ảnh hưởng đến nhiều chức năng sinh lý khác nhau. Nói cách khác, corticosteroid tác động lên quá trình phiên mã gen để tạo ra các protein thực hiện chức năng sinh lý.
Sinh tổng hợp
Corticosteroid được tổng hợp từ cholesterol ở vỏ thượng thận. Quá trình tổng hợp được điều chỉnh bởi hormone adrenocorticotropic (ACTH) được tiết ra từ tuyến yên. ACTH kích thích sản xuất cortisol và các glucocorticoid khác. Sự sản xuất aldosterone, mineralocorticoid chính, chủ yếu được điều chỉnh bởi hệ thống renin-angiotensin-aldosterone (RAAS). Hệ thống điều hòa ngược âm tính giữa cortisol và ACTH giúp duy trì nồng độ cortisol trong máu ở mức ổn định.
Các dạng bào chế
Corticosteroid có sẵn ở nhiều dạng bào chế khác nhau, bao gồm:
- Đường uống: Viên nén, dung dịch.
- Tiêm: Dung dịch tiêm tĩnh mạch, tiêm bắp.
- Đường hô hấp: Hít, khí dung.
- Đường tại chỗ: Bôi ngoài da (kem, mỡ), thuốc nhỏ mắt/mũi.
- Tiêm khớp: Dùng trong điều trị viêm khớp.
Tương tác thuốc
Corticosteroid có thể tương tác với một số loại thuốc khác, bao gồm:
- Thuốc chống đông máu (như warfarin)
- Thuốc chống tiểu đường
- Thuốc chống nấm (như ketoconazole)
- Thuốc chống co giật (như phenytoin)
- NSAIDs (thuốc kháng viêm không steroid)
Cần thông báo cho bác sĩ về tất cả các loại thuốc bạn đang sử dụng để tránh tương tác thuốc bất lợi.
Lưu ý khi sử dụng
- Ngừng sử dụng corticosteroid cần được thực hiện từ từ dưới sự giám sát của bác sĩ để cho phép tuyến thượng thận phục hồi chức năng sản xuất cortisol tự nhiên. Việc ngừng đột ngột có thể dẫn đến suy thượng thận cấp, một tình trạng nguy hiểm đến tính mạng.
- Bệnh nhân đang sử dụng corticosteroid nên mang theo thẻ cảnh báo y tế hoặc đeo vòng tay y tế để thông báo cho nhân viên y tế trong trường hợp khẩn cấp.