Phản ứng có hại của thuốc (Adverse Drug Reactions / ADRs)

Phân biệt ADRs với các khái niệm khác:

• Tác dụng phụ (Side effect): Thường được dùng thay thế cho ADRs, nhưng về bản chất, tác dụng phụ là một phản ứng có hại đã được biết đến và dự đoán được, thường nhẹ và có thể chấp nhận được.
• Quá liều (Overdose): Xảy ra khi dùng thuốc vượt quá liều lượng khuyến cáo, gây ra các phản ứng có hại nghiêm trọng hơn.
• Ngộ độc thuốc (Drug poisoning): Tương tự quá liều, nhưng thường ngụ ý một lượng thuốc lớn được dùng với ý định gây hại.
• Dị ứng thuốc (Drug allergy): Một loại ADRs cụ thể, liên quan đến phản ứng của hệ thống miễn dịch với thuốc. Thường gặp các triệu chứng như nổi mề đay, ngứa, sưng mặt, khó thở.
• Tương tác thuốc (Drug interaction): Xảy ra khi một thuốc ảnh hưởng đến tác dụng của một thuốc khác, có thể làm tăng hoặc giảm tác dụng của thuốc hoặc gây ra phản ứng có hại mới.

Phân loại ADRs

ADRs có thể được phân loại theo nhiều cách khác nhau, bao gồm:

• Theo cơ chế:
  • Loại A (Augmented): Dự đoán được, liên quan đến tác dụng dược lý của thuốc, thường phụ thuộc vào liều lượng. Ví dụ: hạ huyết áp khi dùng thuốc điều trị tăng huyết áp.
  • Loại B (Bizarre): Không dự đoán được, không liên quan đến tác dụng dược lý của thuốc, thường không phụ thuộc vào liều lượng. Ví dụ: phản ứng dị ứng.
  • Loại C (Chronic): Liên quan đến việc sử dụng thuốc kéo dài. Ví dụ: nhờn thuốc.
  • Loại D (Delayed): Xuất hiện muộn sau khi dùng thuốc, có thể sau nhiều năm. Ví dụ: ung thư do tiếp xúc với thuốc.
  • Loại E (End of use): Xuất hiện khi ngừng thuốc. Ví dụ: hội chứng cai thuốc.
• Theo mức độ nghiêm trọng:
  • Nhẹ: Gây khó chịu nhưng không cần can thiệp y tế.
  • Vừa: Cần can thiệp y tế nhưng không đe dọa tính mạng.
  • Nặng: Đe dọa tính mạng, gây tàn tật hoặc cần nhập viện.
  • Gây tử vong: Gây ra cái chết.

Các yếu tố nguy cơ gây ADRs

Các yếu tố làm tăng nguy cơ gặp ADRs bao gồm:

• Tuổi: Trẻ em và người cao tuổi có nguy cơ cao hơn.
• Giới tính: Một số ADRs phổ biến hơn ở nữ giới.
• Bệnh lý nền: Một số bệnh có thể làm tăng nguy cơ ADRs.
• Di truyền: Một số gen có thể ảnh hưởng đến cách cơ thể chuyển hóa thuốc.
• Đa điều trị: Dùng nhiều thuốc cùng lúc làm tăng nguy cơ tương tác thuốc và ADRs.

Báo cáo ADRs

Việc báo cáo ADRs là rất quan trọng để giúp xác định và phòng ngừa các phản ứng có hại của thuốc. Nếu bạn nghi ngờ mình bị ADRs, hãy báo cáo cho bác sĩ hoặc dược sĩ của bạn.

Kết luận

ADRs là một vấn đề y tế quan trọng. Hiểu biết về ADRs, các yếu tố nguy cơ và cách báo cáo ADRs sẽ giúp bảo vệ sức khỏe của bạn và cộng đồng.

Phát hiện và xử trí ADRs

Việc phát hiện ADRs thường dựa vào sự quan sát lâm sàng và đánh giá mối liên quan thời gian giữa việc sử dụng thuốc và xuất hiện các triệu chứng bất lợi. Một số công cụ như thuật toán Naranjo, WHO-UMC causality assessment criteria có thể hỗ trợ đánh giá mức độ liên quan nhân quả giữa thuốc và ADRs.

Khi nghi ngờ ADRs, cần cân nhắc các biện pháp sau:

• Ngừng thuốc nghi ngờ: Đây thường là bước đầu tiên và quan trọng nhất.
• Điều trị triệu chứng: Nhằm giảm nhẹ các triệu chứng do ADRs gây ra.
• Theo dõi chặt chẽ: Quan sát diễn biến lâm sàng của bệnh nhân để đánh giá hiệu quả của các biện pháp xử trí.
• Thay thế bằng thuốc khác: Nếu cần thiết, bác sĩ sẽ cân nhắc sử dụng một loại thuốc khác có tác dụng tương tự nhưng ít nguy cơ gây ADRs.
• Giảm liều: Trong một số trường hợp, việc giảm liều thuốc có thể giúp kiểm soát ADRs mà vẫn duy trì hiệu quả điều trị.

Dược lý cảnh giác (Pharmacovigilance)

Dược lý cảnh giác là khoa học và các hoạt động liên quan đến việc phát hiện, đánh giá, hiểu biết và phòng ngừa các phản ứng có hại của thuốc hoặc các vấn đề liên quan đến thuốc khác. Dược lý cảnh giác đóng vai trò quan trọng trong việc đảm bảo an toàn sử dụng thuốc cho cộng đồng. Hệ thống dược lý cảnh giác quốc gia và quốc tế thu thập và phân tích các báo cáo về ADRs để xác định các tín hiệu an toàn mới và cập nhật thông tin về an toàn thuốc.

Một số ví dụ về ADRs thường gặp

• Buồn nôn, nôn: Thường gặp với nhiều loại thuốc, đặc biệt là thuốc kháng sinh và thuốc giảm đau.
• Tiêu chảy: Cũng là một ADRs phổ biến, có thể do thuốc kháng sinh hoặc thuốc nhuận tràng gây ra.
• Dị ứng da: Nổi mề đay, ngứa, phát ban là các biểu hiện dị ứng da do thuốc.
• Rối loạn chức năng gan: Một số thuốc có thể gây tổn thương gan.
• Rối loạn chức năng thận: Một số thuốc có thể ảnh hưởng đến chức năng thận.

Vai trò của bệnh nhân trong việc phòng ngừa ADRs

Bệnh nhân có thể đóng vai trò tích cực trong việc phòng ngừa ADRs bằng cách:

• Cung cấp đầy đủ thông tin cho bác sĩ: Bao gồm tiền sử dị ứng, các bệnh lý đang mắc phải, các loại thuốc đang sử dụng (kể cả thuốc không kê đơn và thực phẩm chức năng).
• Tuân thủ đúng chỉ định của bác sĩ: Dùng đúng liều lượng, đúng thời gian và đúng cách.
• Theo dõi các triệu chứng bất thường: Báo cáo ngay cho bác sĩ hoặc dược sĩ nếu xuất hiện bất kỳ triệu chứng bất thường nào sau khi dùng thuốc.
• Không tự ý dùng thuốc: Không tự ý dùng thuốc khi chưa có chỉ định của bác sĩ.
• Lưu giữ thông tin về thuốc: Giữ lại toa thuốc, hướng dẫn sử dụng thuốc để tra cứu khi cần thiết.

• Edwards, I. R., & Aronson, J. K. (2000). Adverse drug reactions: definitions, diagnosis, and management. The Lancet, 356(9237), 1255-1259.
• World Health Organization. (2002). The importance of pharmacovigilance. World Health Organization.
• Naranjo, C. A., Busto, U., Sellers, E. M., Sandor, P., Ruiz, I., Roberts, E. A., … & Janecek, E. (1981). A method for estimating the probability of adverse drug reactions. Clinical pharmacology and therapeutics, 30(2), 239-245.

Câu hỏi và Giải đáp

Làm thế nào để phân biệt giữa một tác dụng phụ dự đoán được của thuốc và một phản ứng có hại thực sự (ADR)?

Trả lời: Tác dụng phụ thường là những phản ứng đã được biết đến và dự đoán được, thường nhẹ và có thể chấp nhận được. Ví dụ, buồn ngủ khi dùng thuốc kháng histamine. Trong khi đó, ADR là phản ứng bất lợi, không mong muốn, có thể nghiêm trọng hơn và đòi hỏi phải can thiệp y tế. Việc phân biệt này đôi khi khó khăn, nhưng việc đánh giá mức độ nghiêm trọng, thời gian xuất hiện và mối liên quan với thuốc sẽ giúp phân loại chính xác hơn.

Vai trò của dược lý di truyền học trong việc dự đoán và ngăn ngừa ADRs là gì?

Trả lời: Dược lý di truyền học nghiên cứu về ảnh hưởng của gen đến sự chuyển hóa và phản ứng của cơ thể với thuốc. Một số biến thể gen có thể làm thay đổi cách cơ thể xử lý thuốc, dẫn đến tăng hoặc giảm nguy cơ ADRs. Trong tương lai, xét nghiệm di truyền có thể giúp cá nhân hóa việc điều trị, lựa chọn loại thuốc và liều lượng phù hợp để giảm thiểu nguy cơ ADRs.

Tại sao việc báo cáo ADRs lại quan trọng, và làm thế nào để báo cáo ADRs?

Trả lời: Báo cáo ADRs rất quan trọng vì nó giúp các cơ quan quản lý dược phẩm theo dõi an toàn thuốc, phát hiện các tín hiệu an toàn mới và đưa ra các cảnh báo hoặc khuyến cáo khi cần thiết. Bạn có thể báo cáo ADRs cho bác sĩ, dược sĩ hoặc trực tiếp cho Trung tâm quốc gia về thông tin thuốc và theo dõi phản ứng có hại của thuốc. Thông tin cần cung cấp bao gồm tên thuốc, liều dùng, thời gian sử dụng, các triệu chứng gặp phải và thông tin liên hệ của bạn.

Ngoài tuổi tác và bệnh lý nền, còn những yếu tố nào khác có thể làm tăng nguy cơ ADRs?

Trả lời: Một số yếu tố khác có thể làm tăng nguy cơ ADRs bao gồm: giới tính (một số ADRs phổ biến hơn ở nữ giới), di truyền, đa điều trị (sử dụng nhiều loại thuốc cùng lúc), chức năng gan và thận kém, tình trạng dinh dưỡng, lối sống (ví dụ: hút thuốc, uống rượu) và tương tác với thực phẩm hoặc các chất khác.

Làm thế nào để giảm thiểu nguy cơ gặp phải ADRs?

Trả lời: Để giảm thiểu nguy cơ gặp phải ADRs, bạn nên: cung cấp đầy đủ thông tin cho bác sĩ về tiền sử bệnh, dị ứng và các loại thuốc đang sử dụng; tuân thủ đúng chỉ định của bác sĩ về liều lượng, thời gian và cách sử dụng thuốc; không tự ý dùng thuốc; theo dõi các triệu chứng bất thường và báo cáo ngay cho bác sĩ hoặc dược sĩ nếu gặp bất kỳ tác dụng phụ nào; tìm hiểu kỹ về các loại thuốc mình đang sử dụng, bao gồm cả tác dụng phụ tiềm ẩn.