Phân loại:
Phản ứng quá mẫn được phân loại thành bốn loại chính dựa trên cơ chế miễn dịch liên quan: Các loại này khác nhau về thời gian xuất hiện phản ứng, các tế bào và phân tử miễn dịch tham gia, cũng như các biểu hiện lâm sàng.
Loại I (Phản ứng phản vệ – Anaphylactic)
- Cơ chế: Liên quan đến kháng thể IgE. Khi tiếp xúc với kháng nguyên, IgE gắn vào bề mặt của tế bào mast và basophil. Lần tiếp xúc tiếp theo với cùng kháng nguyên sẽ gây ra sự liên kết chéo của IgE, dẫn đến việc giải phóng histamine và các chất trung gian hóa học khác. Các chất này gây ra các triệu chứng như giãn mạch, co thắt phế quản, tăng tiết dịch nhầy và phù nề.
- Thời gian xuất hiện: Vài giây đến vài phút sau khi tiếp xúc.
- Ví dụ: Sốc phản vệ, hen suyễn, viêm mũi dị ứng, mày đay.
Loại II (Phản ứng gây độc tế bào – Cytotoxic)
- Cơ chế: Liên quan đến kháng thể IgG hoặc IgM. Các kháng thể này gắn vào kháng nguyên trên bề mặt tế bào, dẫn đến việc kích hoạt bổ thể và thực bào, hoặc gây độc tế bào trực tiếp. Quá trình này có thể dẫn đến phá hủy tế bào đích.
- Thời gian xuất hiện: Vài phút đến vài giờ.
- Ví dụ: Thiếu máu tán huyết tự miễn, phản ứng truyền máu không tương thích, bệnh xuất huyết do giảm tiểu cầu gây ra bởi thuốc.
Loại III (Phản ứng phức hợp miễn dịch – Immune complex)
- Cơ chế: Liên quan đến phức hợp kháng nguyên-kháng thể (thường là IgG). Các phức hợp này lắng đọng trong các mô và kích hoạt bổ thể, gây viêm và tổn thương mô. Sự lắng đọng này thường xảy ra ở các mạch máu nhỏ, khớp, và thận.
- Thời gian xuất hiện: Vài giờ đến vài ngày.
- Ví dụ: Viêm cầu thận, bệnh lupus ban đỏ hệ thống, viêm khớp dạng thấp.
Loại IV (Phản ứng muộn – Delayed-type hypersensitivity)
- Cơ chế: Là phản ứng qua trung gian tế bào, liên quan đến tế bào lympho T. Tế bào T được hoạt hóa bởi kháng nguyên và giải phóng các cytokine gây viêm và kích hoạt đại thực bào. Phản ứng này thường liên quan đến việc tiếp xúc với các kháng nguyên qua da như kim loại, hóa chất, và một số loại thực vật.
- Thời gian xuất hiện: 24-72 giờ sau khi tiếp xúc.
- Ví dụ: Viêm da tiếp xúc, phản ứng Mantoux (test lao), bệnh Crohn (một dạng viêm ruột).
Triệu chứng:
Triệu chứng của phản ứng quá mẫn rất đa dạng, tùy thuộc vào loại phản ứng và vị trí bị ảnh hưởng. Mức độ nghiêm trọng cũng thay đổi từ nhẹ đến đe dọa tính mạng. Một số triệu chứng phổ biến bao gồm:
- Ngứa
- Nổi mề đay
- Sưng
- Khó thở
- Sốc phản vệ
- Viêm
- Đau
Chẩn đoán:
Chẩn đoán phản ứng quá mẫn dựa trên tiền sử, triệu chứng, khám lâm sàng và các xét nghiệm như:
- Xét nghiệm da (như prick test, intradermal test)
- Xét nghiệm máu để đo nồng độ IgE và các kháng thể khác (như xét nghiệm RAST)
- Sinh thiết (để kiểm tra tổn thương mô)
Điều trị:
Điều trị phản ứng quá mẫn tập trung vào việc giảm triệu chứng và ngăn ngừa phản ứng tái phát. Một số phương pháp điều trị bao gồm:
- Tránh tiếp xúc với kháng nguyên: Đây là biện pháp quan trọng nhất.
- Thuốc kháng histamine
- Corticosteroid
- Thuốc ức chế miễn dịch
- Liệu pháp miễn dịch (tiêm chủng dị ứng)
- Epinephrine (adrenaline) trong trường hợp sốc phản vệ.
Các yếu tố ảnh hưởng đến phản ứng quá mẫn:
Một số yếu tố có thể làm tăng nguy cơ phát triển phản ứng quá mẫn, bao gồm:
- Di truyền: Tiền sử gia đình có người bị dị ứng hoặc bệnh tự miễn.
- Môi trường: Tiếp xúc với các chất gây dị ứng như phấn hoa, bụi, lông động vật, khói thuốc lá, ô nhiễm không khí.
- Các yếu tố khác: Nhiễm trùng, stress, chế độ ăn uống, sử dụng một số loại thuốc.
Biến chứng của phản ứng quá mẫn:
Nếu không được điều trị kịp thời và đúng cách, phản ứng quá mẫn có thể dẫn đến các biến chứng nghiêm trọng, bao gồm:
- Sốc phản vệ: Đây là một phản ứng dị ứng nghiêm trọng, có thể đe dọa tính mạng, gây khó thở, tụt huyết áp và sốc.
- Bệnh hen suyễn nặng: Phản ứng quá mẫn có thể gây ra các cơn hen suyễn nghiêm trọng, khó kiểm soát.
- Tổn thương nội tạng: Trong một số trường hợp, phản ứng quá mẫn có thể gây tổn thương các cơ quan nội tạng như thận, gan, tim.
Phòng ngừa phản ứng quá mẫn:
- Xác định và tránh tiếp xúc với các chất gây dị ứng: Nếu bạn biết mình bị dị ứng với chất nào, hãy cố gắng tránh tiếp xúc với chất đó.
- Duy trì lối sống lành mạnh: Chế độ ăn uống cân bằng, tập thể dục thường xuyên và giảm stress có thể giúp tăng cường hệ miễn dịch và giảm nguy cơ phản ứng quá mẫn.
- Tiêm chủng dị ứng: Đối với một số loại dị ứng, tiêm chủng dị ứng có thể giúp giảm mức độ nghiêm trọng của phản ứng.
Lưu ý: Thông tin trong bài viết này chỉ mang tính chất tham khảo và không thay thế cho lời khuyên của chuyên gia y tế. Nếu bạn nghi ngờ mình bị phản ứng quá mẫn, hãy đến gặp bác sĩ để được chẩn đoán và điều trị kịp thời.