Rối loạn lưỡng cực (Bipolar Disorder)

Các loại rối loạn lưỡng cực

Có một số loại rối loạn lưỡng cực, bao gồm:

• Rối loạn lưỡng cực I: Được đặc trưng bởi ít nhất một giai đoạn hưng cảm kéo dài ít nhất một tuần hoặc đủ nghiêm trọng để cần nhập viện. Giai đoạn hưng cảm này có thể đi kèm với các triệu chứng như ảo tưởng, ảo giác, và suy nghĩ hoặc lời nói racing. Cũng có thể xuất hiện các giai đoạn trầm cảm, thường kéo dài ít nhất hai tuần. Tuy nhiên, các giai đoạn trầm cảm không bắt buộc phải có để chẩn đoán rối loạn lưỡng cực I.
• Rối loạn lưỡng cực II: Bao gồm các giai đoạn hưng cảm nhẹ (ít dữ dội hơn hưng cảm) và ít nhất một giai đoạn trầm cảm nặng. Điểm khác biệt chính giữa rối loạn lưỡng cực I và II là cường độ của giai đoạn hưng cảm. Người mắc rối loạn lưỡng cực II chưa bao giờ trải qua một giai đoạn hưng cảm hoàn toàn.
• Rối loạn Cyclothymic: Một dạng rối loạn lưỡng cực nhẹ đặc trưng bởi nhiều giai đoạn hưng cảm nhẹ và trầm cảm nhẹ kéo dài ít nhất hai năm (một năm ở trẻ em và thanh thiếu niên). Các triệu chứng không đáp ứng đủ tiêu chí chẩn đoán cho rối loạn lưỡng cực I hoặc II. Mặc dù các triệu chứng nhẹ hơn, nhưng sự dao động tâm trạng liên tục trong rối loạn cyclothymic có thể gây khó khăn đáng kể trong cuộc sống hàng ngày.
• Rối loạn lưỡng cực khác: Bao gồm các rối loạn lưỡng cực không thuộc ba loại trên, chẳng hạn như rối loạn lưỡng cực do chất kích thích hoặc thuốc hoặc rối loạn lưỡng cực do một tình trạng bệnh lý khác gây ra. Ví dụ, một số loại thuốc hoặc bệnh lý tuyến giáp có thể gây ra các triệu chứng tương tự như rối loạn lưỡng cực.

Nguyên nhân

Nguyên nhân chính xác của rối loạn lưỡng cực vẫn chưa được biết rõ. Tuy nhiên, các nhà nghiên cứu tin rằng một số yếu tố có thể góp phần gây ra bệnh, bao gồm:

• Yếu tố di truyền: Rối loạn lưỡng cực có xu hướng di truyền trong gia đình. Nếu người thân trong gia đình mắc rối loạn lưỡng cực, nguy cơ mắc bệnh của bạn sẽ cao hơn. Tuy nhiên, di truyền không phải là yếu tố quyết định duy nhất.
• Cấu trúc và chức năng não bộ: Sự khác biệt trong cấu trúc và chức năng não, đặc biệt là ở các vùng não liên quan đến điều chỉnh tâm trạng, có thể đóng một vai trò trong rối loạn lưỡng cực. Nghiên cứu hình ảnh thần kinh đã chỉ ra một số bất thường ở những người mắc rối loạn lưỡng cực.
• Mất cân bằng hóa học thần kinh: Sự mất cân bằng các chất dẫn truyền thần kinh, chẳng hạn như serotonin, norepinephrine và dopamine, được cho là góp phần gây ra rối loạn lưỡng cực. Các chất dẫn truyền thần kinh này đóng vai trò quan trọng trong việc điều chỉnh tâm trạng, giấc ngủ, và các chức năng khác.
• Yếu tố môi trường: Các sự kiện căng thẳng trong cuộc sống, chẳng hạn như mất mát người thân, ly hôn hoặc các vấn đề tài chính, có thể kích hoạt các giai đoạn hưng cảm hoặc trầm cảm ở những người dễ mắc bệnh. Mặc dù các sự kiện này không trực tiếp gây ra rối loạn lưỡng cực, chúng có thể đóng vai trò là yếu tố kích hoạt.

Triệu chứng

Triệu chứng của rối loạn lưỡng cực rất đa dạng và có thể khác nhau ở mỗi người. Cường độ và tần suất của các triệu chứng cũng có thể thay đổi theo thời gian.

• Triệu chứng hưng cảm: Cảm thấy hưng phấn hoặc “phê pha”, tăng năng lượng, giảm nhu cầu ngủ, nói nhiều, tăng tốc độ suy nghĩ, dễ bị phân tâm, tham gia vào các hoạt động liều lĩnh (ví dụ: chi tiêu quá mức, quan hệ tình dục bừa bãi). Trong một số trường hợp, có thể xuất hiện ảo tưởng (niềm tin sai lầm) hoặc ảo giác (nhìn hoặc nghe thấy những thứ không có thật).
• Triệu chứng hưng cảm nhẹ: Tâm trạng nâng cao, tăng năng lượng và hoạt động, tăng lòng tự trọng, khó chịu. Các triệu chứng hưng cảm nhẹ ít nghiêm trọng hơn hưng cảm và thường không gây suy giảm chức năng đáng kể.
• Triệu chứng trầm cảm: Cảm thấy buồn bã hoặc vô vọng, mất hứng thú với các hoạt động, thay đổi khẩu vị hoặc cân nặng, khó ngủ hoặc ngủ quá nhiều, mệt mỏi hoặc mất năng lượng, cảm giác vô giá trị hoặc tội lỗi, khó tập trung, suy nghĩ về cái chết hoặc tự tử.

Chẩn đoán

Chẩn đoán rối loạn lưỡng cực dựa trên đánh giá lâm sàng, bao gồm xem xét tiền sử bệnh và các triệu chứng của bệnh nhân. Bác sĩ sẽ hỏi về các triệu chứng, tiền sử gia đình, và các yếu tố khác có thể liên quan. Không có xét nghiệm y tế cụ thể để chẩn đoán rối loạn lưỡng cực. Việc chẩn đoán thường dựa trên các tiêu chí được liệt kê trong Cẩm nang Chẩn đoán và Thống kê các Rối loạn Tâm thần (DSM-5). Điều quan trọng là phải loại trừ các tình trạng khác có thể gây ra các triệu chứng tương tự, chẳng hạn như rối loạn trầm cảm nặng, rối loạn lo âu, hoặc rối loạn sử dụng chất.

Điều trị

Rối loạn lưỡng cực là một bệnh mạn tính cần được điều trị lâu dài. Mục tiêu của điều trị là kiểm soát các triệu chứng và ngăn ngừa tái phát. Các lựa chọn điều trị bao gồm:

• Thuốc: Thuốc ổn định tâm trạng (như lithium, valproate, lamotrigine), thuốc chống loạn thần (như quetiapine, risperidone, aripiprazole), và đôi khi thuốc chống trầm cảm có thể giúp kiểm soát các triệu chứng của rối loạn lưỡng cực. Việc lựa chọn thuốc sẽ phụ thuộc vào loại rối loạn lưỡng cực, mức độ nghiêm trọng của các triệu chứng, và các yếu tố khác. Điều quan trọng là phải tuân thủ đúng theo chỉ định của bác sĩ và báo cáo bất kỳ tác dụng phụ nào.
• Liệu pháp tâm lý: Liệu pháp hành vi nhận thức (CBT), liệu pháp giữa các cá nhân (IPT), và liệu pháp gia đình có thể giúp bệnh nhân học cách quản lý cảm xúc, đối phó với các yếu tố gây căng thẳng, và phát triển các kỹ năng giải quyết vấn đề. Liệu pháp tâm lý thường được sử dụng kết hợp với thuốc để đạt hiệu quả tốt nhất.
• Thay đổi lối sống: Duy trì lối sống lành mạnh, bao gồm ngủ đủ giấc, tập thể dục thường xuyên, ăn uống lành mạnh, và tránh sử dụng rượu và ma túy, có thể giúp cải thiện tâm trạng và giảm nguy cơ tái phát. Việc thiết lập một thói quen ngủ đều đặn đặc biệt quan trọng đối với những người mắc rối loạn lưỡng cực.

Biến chứng

Nếu không được điều trị, rối loạn lưỡng cực có thể dẫn đến một số biến chứng nghiêm trọng, bao gồm:

• Vấn đề về mối quan hệ: Những thay đổi tâm trạng thất thường có thể gây căng thẳng trong các mối quan hệ cá nhân và nghề nghiệp.
• Vấn đề tài chính: Các giai đoạn hưng cảm có thể dẫn đến chi tiêu quá mức và các quyết định tài chính thiếu khôn ngoan. Các giai đoạn trầm cảm có thể ảnh hưởng đến khả năng làm việc và kiếm sống.
• Lạm dụng chất kích thích: Những người mắc rối loạn lưỡng cực có nguy cơ cao lạm dụng rượu và ma túy như một cách để tự điều trị các triệu chứng của họ. Tuy nhiên, việc lạm dụng chất có thể làm trầm trọng thêm các triệu chứng và gây ra các vấn đề khác.
• Suy nghĩ và hành vi tự tử: Rối loạn lưỡng cực làm tăng đáng kể nguy cơ tự tử. Nếu bạn hoặc người thân có suy nghĩ tự tử, hãy tìm kiếm sự trợ giúp ngay lập tức.

Sống chung với rối loạn lưỡng cực

Rối loạn lưỡng cực là một bệnh mạn tính cần được quản lý suốt đời. Tuy nhiên, với phương pháp điều trị phù hợp và các chiến lược đối phó, nhiều người mắc rối loạn lưỡng cực có thể sống một cuộc sống trọn vẹn và hiệu quả. Dưới đây là một số mẹo để sống chung với rối loạn lưỡng cực:

• Tuân thủ kế hoạch điều trị: Điều quan trọng là phải uống thuốc theo quy định và tham gia vào liệu pháp tâm lý.
• Nhận biết các dấu hiệu cảnh báo sớm của tái phát: Học cách nhận biết các dấu hiệu cảnh báo sớm của giai đoạn hưng cảm hoặc trầm cảm có thể giúp bạn tìm kiếm sự trợ giúp sớm và ngăn ngừa các triệu chứng trở nên nghiêm trọng. Việc theo dõi tâm trạng hàng ngày có thể hữu ích.
• Phát triển các cơ chế đối phó lành mạnh: Tìm các hoạt động lành mạnh để giúp bạn đối phó với căng thẳng và quản lý cảm xúc của mình, chẳng hạn như tập thể dục, yoga hoặc thiền định.
• Xây dựng một hệ thống hỗ trợ mạnh mẽ: Kết nối với gia đình, bạn bè và các nhóm hỗ trợ có thể cung cấp sự hỗ trợ về mặt cảm xúc và thực tế.
• Chăm sóc bản thân: Ưu tiên giấc ngủ, chế độ ăn uống lành mạnh và tập thể dục thường xuyên có thể giúp ổn định tâm trạng và cải thiện sức khỏe tổng thể.

Tài liệu tham khảo

• Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, Fifth Edition (DSM-5). American Psychiatric Association.
• National Institute of Mental Health (NIMH): https://www.nimh.nih.gov/health/topics/bipolar-disorder/index.shtml
• National Alliance on Mental Illness (NAMI): https://www.nami.org/About-Mental-Illness/Mental-Health-Conditions/Bipolar-Disorder

Bạn có thể tìm hiểu thêm thông tin về rối loạn lưỡng cực tại Viện Sức khỏe Tâm thần Quốc gia (NIMH) và Liên minh Quốc gia về Bệnh tâm thần (NAMI).

Các yếu tố nguy cơ:

Mặc dù nguyên nhân chính xác của rối loạn lưỡng cực vẫn chưa rõ ràng, một số yếu tố có thể làm tăng nguy cơ phát triển bệnh, bao gồm:

• Tiền sử gia đình: Những người có người thân mắc rối loạn lưỡng cực có nguy cơ mắc bệnh cao hơn.
• Căng thẳng nghiêm trọng: Các sự kiện căng thẳng trong cuộc sống, như mất mát người thân, ly hôn hoặc gặp khó khăn về tài chính, có thể kích hoạt giai đoạn đầu tiên của rối loạn lưỡng cực.
• Lạm dụng chất kích thích: Việc lạm dụng rượu và ma túy có thể làm tăng nguy cơ phát triển rối loạn lưỡng cực và làm cho việc điều trị trở nên khó khăn hơn.

Câu hỏi và Giải đáp

Sự khác biệt chính giữa rối loạn lưỡng cực I và rối loạn lưỡng cực II là gì?

Trả lời: Sự khác biệt chính nằm ở mức độ nghiêm trọng của các giai đoạn hưng cảm. Rối loạn lưỡng cực I liên quan đến các giai đoạn hưng cảm hoàn toàn, có thể gây suy nhược nghiêm trọng và đôi khi cần nhập viện. Rối loạn lưỡng cực II liên quan đến các giai đoạn hưng cảm nhẹ, ít nghiêm trọng hơn hưng cảm nhưng vẫn có thể gây ra những thay đổi đáng kể về tâm trạng và hành vi. Quan trọng là, rối loạn lưỡng cực II cũng bao gồm ít nhất một giai đoạn trầm cảm nặng.

Liệu pháp tâm lý nào được coi là hiệu quả nhất đối với rối loạn lưỡng cực?

Trả lời: Một số loại liệu pháp tâm lý đã được chứng minh là hiệu quả đối với rối loạn lưỡng cực, bao gồm liệu pháp hành vi nhận thức (CBT), liệu pháp giữa các cá nhân (IPT) và liệu pháp nhịp điệu xã hội giữa các cá nhân và gia đình (IPSRT). CBT giúp xác định và thay đổi các kiểu suy nghĩ và hành vi tiêu cực. IPT tập trung vào việc cải thiện các mối quan hệ và giải quyết các vấn đề giữa các cá nhân có thể góp phần gây ra các triệu chứng. IPSRT tập trung vào việc điều chỉnh các nhịp sinh học, chẳng hạn như giấc ngủ và các hoạt động hàng ngày, giúp ổn định tâm trạng.

Yếu tố di truyền đóng vai trò như thế nào trong rối loạn lưỡng cực?

Trả lời: Rối loạn lưỡng cực có xu hướng di truyền trong gia đình. Nếu bạn có người thân mắc rối loạn lưỡng cực, nguy cơ mắc bệnh của bạn sẽ cao hơn so với dân số nói chung. Tuy nhiên, di truyền học không phải là toàn bộ câu chuyện. Nhiều người có tiền sử gia đình mắc rối loạn lưỡng cực không bao giờ mắc bệnh, trong khi những người khác không có tiền sử gia đình mắc bệnh. Điều này cho thấy rằng các yếu tố môi trường và các yếu tố khác cũng đóng một vai trò.

Làm thế nào để phân biệt giữa những thay đổi tâm trạng bình thường và rối loạn lưỡng cực?

Trả lời: Thay đổi tâm trạng là một phần bình thường của cuộc sống. Tuy nhiên, những thay đổi tâm trạng liên quan đến rối loạn lưỡng cực nghiêm trọng hơn, kéo dài hơn và gây rối loạn nhiều hơn so với những thay đổi tâm trạng điển hình. Chúng cũng có thể liên quan đến các triệu chứng khác, chẳng hạn như thay đổi mức năng lượng, giấc ngủ, sự thèm ăn và hành vi. Nếu bạn lo lắng về những thay đổi tâm trạng của mình, điều quan trọng là nói chuyện với một chuyên gia sức khỏe tâm thần.

“Rapid cycling” trong rối loạn lưỡng cực là gì và nó được điều trị như thế nào?

Trả lời: “Rapid cycling” là một đặc điểm của rối loạn lưỡng cực, trong đó một người trải qua bốn hoặc nhiều giai đoạn tâm trạng (hưng cảm, hưng cảm nhẹ, trầm cảm hoặc hỗn hợp) trong một khoảng thời gian 12 tháng. Rapid cycling có thể khó điều trị hơn và có thể cần kết hợp thuốc và liệu pháp tâm lý. Thuốc ổn định tâm trạng, chẳng hạn như lithium hoặc valproate, thường được sử dụng, nhưng đôi khi cần phải thêm các loại thuốc khác, chẳng hạn như thuốc chống loạn thần hoặc thuốc chống trầm cảm. Điều quan trọng là phải làm việc chặt chẽ với bác sĩ tâm thần để tìm ra phác đồ điều trị hiệu quả nhất.