Rối loạn stress sau sang chấn (Post-Traumatic Stress Disorder – PTSD)

Triệu chứng

Các triệu chứng PTSD thường xuất hiện trong vòng ba tháng sau sự kiện đau thương, nhưng đôi khi có thể mất nhiều năm để biểu hiện. Chúng được phân loại thành bốn nhóm chính:

• Tái trải nghiệm: Bao gồm hồi tưởng, ác mộng lặp đi lặp lại về sự kiện, và cảm giác đau khổ dữ dội khi tiếp xúc với các yếu tố gợi nhớ đến sự kiện. Người bệnh có thể trải qua những cơn hoảng loạn và cảm giác như sự kiện đang xảy ra một lần nữa (flashback).
• Tránh né: Người bệnh cố gắng tránh các suy nghĩ, cảm xúc hoặc tình huống gợi nhớ đến sự kiện đau thương. Họ cũng có thể tránh những địa điểm, con người hoặc hoạt động liên quan đến sự kiện đó.
• Thay đổi tiêu cực trong suy nghĩ và tâm trạng: Bao gồm khó khăn trong việc nhớ các chi tiết quan trọng của sự kiện, suy nghĩ tiêu cực về bản thân, người khác và thế giới, cảm giác tội lỗi hoặc xấu hổ, mất hứng thú với các hoạt động yêu thích, cảm giác xa cách với người khác, và khó khăn trong việc trải nghiệm cảm xúc tích cực.
• Thay đổi trong phản ứng và sự tỉnh táo: Bao gồm dễ bị giật mình, khó ngủ, khó tập trung, cáu kỉnh, bùng nổ cơn giận, và hành vi tự hủy hoại. Những thay đổi này còn được gọi là triệu chứng kích thích quá mức.

Các yếu tố nguy cơ

Mặc dù bất kỳ ai cũng có thể phát triển PTSD sau một sự kiện đau thương, nhưng một số yếu tố có thể làm tăng nguy cơ, bao gồm:

• Mức độ nghiêm trọng và thời gian của chấn thương: Chấn thương càng nghiêm trọng và kéo dài, nguy cơ phát triển PTSD càng cao.
• Tiền sử các vấn đề sức khỏe tâm thần: Những người đã có tiền sử các vấn đề sức khỏe tâm thần như lo âu hoặc trầm cảm có nguy cơ mắc PTSD cao hơn.
• Thiếu hỗ trợ xã hội: Thiếu sự hỗ trợ từ gia đình, bạn bè và cộng đồng có thể làm tăng nguy cơ phát triển PTSD.
• Trải qua chấn thương trong thời thơ ấu: Những chấn thương thời thơ ấu, đặc biệt là lạm dụng hoặc bỏ bê, có thể làm tăng đáng kể nguy cơ mắc PTSD sau này trong cuộc sống.
• Nghề nghiệp liên quan đến việc tiếp xúc với chấn thương: Những người làm việc trong các ngành nghề thường xuyên tiếp xúc với chấn thương, chẳng hạn như nhân viên cứu hộ, nhân viên y tế và quân nhân, có nguy cơ mắc PTSD cao hơn.
• Gen di truyền: Một số nghiên cứu cho thấy yếu tố di truyền có thể đóng một vai trò trong việc làm tăng tính nhạy cảm với PTSD.

Chẩn đoán

Chẩn đoán PTSD được thực hiện bởi chuyên gia sức khỏe tâm thần dựa trên các tiêu chí trong Cẩm nang Chẩn đoán và Thống kê các Rối loạn Tâm thần (DSM-5). Bác sĩ sẽ đánh giá các triệu chứng, tiền sử bệnh, và loại trừ các tình trạng sức khỏe tâm thần khác. Việc chẩn đoán bao gồm đánh giá xem các triệu chứng đã kéo dài hơn một tháng và gây ra sự suy giảm đáng kể về mặt xã hội, nghề nghiệp hoặc các lĩnh vực quan trọng khác của cuộc sống.

Điều trị

PTSD có thể được điều trị hiệu quả bằng liệu pháp tâm lý, thuốc hoặc kết hợp cả hai.

• Liệu pháp tâm lý: Liệu pháp nhận thức hành vi (CBT) và liệu pháp phơi nhiễm kéo dài là những liệu pháp tâm lý phổ biến nhất cho PTSD. CBT giúp người bệnh xác định và thay đổi các suy nghĩ và hành vi tiêu cực liên quan đến sự kiện đau thương. Liệu pháp phơi nhiễm kéo dài giúp người bệnh đối mặt với các yếu tố gợi nhớ đến sự kiện một cách an toàn và có kiểm soát để giảm bớt sự lo lắng và sợ hãi. Các liệu pháp khác bao gồm liệu pháp xử lý nhận thức, liệu pháp tập trung vào chấn thương và liệu pháp nhóm.
• Thuốc: Thuốc chống trầm cảm, thuốc chống lo âu và thuốc ổn định tâm trạng có thể được sử dụng để điều trị các triệu chứng PTSD như trầm cảm, lo âu và khó ngủ. Một số loại thuốc thường được kê đơn bao gồm thuốc ức chế tái hấp thu serotonin có chọn lọc (SSRIs) và thuốc ức chế tái hấp thu serotonin-norepinephrine (SNRIs).

Kết luận

PTSD là một tình trạng sức khỏe tâm thần nghiêm trọng nhưng có thể điều trị được. Nếu bạn hoặc người thân đang gặp các triệu chứng PTSD, hãy tìm kiếm sự giúp đỡ từ chuyên gia sức khỏe tâm thần càng sớm càng tốt. Việc điều trị sớm có thể giúp cải thiện đáng kể chất lượng cuộc sống và ngăn ngừa các biến chứng lâu dài.

Các dạng PTSD

Ngoài dạng PTSD điển hình, còn có một số dạng PTSD khác, bao gồm:

• Rối loạn stress cấp tính (ASD): ASD có các triệu chứng tương tự như PTSD, nhưng chúng xuất hiện trong vòng một tháng sau sự kiện đau thương và kéo dài ít nhất ba ngày nhưng không quá một tháng. Một số người bị ASD sẽ tiếp tục phát triển PTSD.
• PTSD khởi phát muộn: Trong trường hợp này, các triệu chứng PTSD không xuất hiện cho đến ít nhất sáu tháng sau sự kiện đau thương.
• PTSD phức tạp (C-PTSD): Dạng này thường phát triển sau khi trải qua chấn thương kéo dài hoặc lặp đi lặp lại, chẳng hạn như lạm dụng thời thơ ấu hoặc bị giam cầm. C-PTSD bao gồm các triệu chứng của PTSD cùng với các khó khăn trong việc điều chỉnh cảm xúc, hình ảnh bản thân tiêu cực và các vấn đề trong các mối quan hệ.

Biến chứng của PTSD

Nếu không được điều trị, PTSD có thể dẫn đến một số biến chứng nghiêm trọng, bao gồm:

• Trầm cảm: PTSD làm tăng nguy cơ phát triển trầm cảm.
• Rối loạn lo âu: Người bị PTSD cũng có nguy cơ mắc các rối loạn lo âu khác, chẳng hạn như rối loạn hoảng sợ và rối loạn lo âu xã hội.
• Lạm dụng chất gây nghiện: Một số người bị PTSD sử dụng rượu hoặc ma túy để đối phó với các triệu chứng của họ.
• Các vấn đề về sức khỏe thể chất: PTSD có liên quan đến các vấn đề sức khỏe thể chất, chẳng hạn như bệnh tim, huyết áp cao và đau mãn tính.
• Các vấn đề về mối quan hệ: PTSD có thể gây căng thẳng cho các mối quan hệ cá nhân và gia đình.
• Suy nghĩ và hành vi tự tử: Trong một số trường hợp, PTSD có thể dẫn đến suy nghĩ và hành vi tự tử. Điều quan trọng là phải tìm kiếm sự giúp đỡ ngay lập tức nếu bạn đang có ý nghĩ tự tử.

Phòng ngừa

Mặc dù không thể ngăn ngừa tất cả các trường hợp PTSD, nhưng có một số điều bạn có thể làm để giảm nguy cơ phát triển bệnh sau một sự kiện đau thương, bao gồm:

• Tìm kiếm sự hỗ trợ từ gia đình và bạn bè.
• Tham gia vào các hoạt động thư giãn, chẳng hạn như yoga hoặc thiền.
• Duy trì một lối sống lành mạnh, bao gồm chế độ ăn uống cân bằng và tập thể dục thường xuyên.
• Tránh sử dụng rượu và ma túy.
• Nếu bạn đang gặp các triệu chứng PTSD, hãy tìm kiếm sự giúp đỡ chuyên nghiệp càng sớm càng tốt.
• Chuẩn bị tinh thần cho các sự kiện có khả năng gây stress. Mặc dù không phải lúc nào cũng có thể, nhưng việc chuẩn bị tâm lý cho các tình huống căng thẳng có thể giúp giảm thiểu tác động của chúng.

Đối phó với PTSD

Sống chung với PTSD có thể là một thách thức, nhưng có nhiều chiến lược đối phó có thể giúp bạn kiểm soát các triệu chứng của mình, bao gồm:

• Tìm hiểu về PTSD. Hiểu về tình trạng của bạn có thể giúp bạn cảm thấy kiểm soát hơn.
• Tham gia vào liệu pháp. Liệu pháp có thể cung cấp cho bạn các công cụ và kỹ năng để quản lý các triệu chứng của bạn.
• Xây dựng một hệ thống hỗ trợ mạnh mẽ. Kết nối với gia đình, bạn bè hoặc các nhóm hỗ trợ có thể cung cấp cho bạn sự hỗ trợ về mặt cảm xúc.
• Chăm sóc bản thân. Đảm bảo bạn đang ngủ đủ giấc, ăn uống lành mạnh và tập thể dục thường xuyên.
• Tránh sử dụng rượu và ma túy.
• Thực hành các kỹ thuật thư giãn. Các kỹ thuật như yoga, thiền hoặc thở sâu có thể giúp bạn quản lý căng thẳng và lo lắng.
• Tham gia vào các hoạt động yêu thích. Tìm kiếm những điều mang lại cho bạn niềm vui và sự thư giãn có thể giúp cải thiện tâm trạng và giảm bớt các triệu chứng.

• American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (5th ed.). Arlington, VA: American Psychiatric Publishing.
• National Institute of Mental Health. (n.d.). Post-traumatic stress disorder.
• U.S. Department of Veterans Affairs. (n.d.). National Center for PTSD.

Câu hỏi và Giải đáp

Sự khác biệt chính giữa Rối loạn Stress Cấp tính (ASD) và PTSD là gì?

Trả lời: Sự khác biệt chính nằm ở thời gian xuất hiện và kéo dài của các triệu chứng. ASD xuất hiện trong vòng một tháng sau chấn thương và kéo dài từ 3 ngày đến 1 tháng. Nếu các triệu chứng kéo dài hơn một tháng, chẩn đoán có thể chuyển thành PTSD. Về cơ bản, ASD có thể được coi là giai đoạn đầu của PTSD, nhưng không phải tất cả các trường hợp ASD đều dẫn đến PTSD.

Liệu pháp phơi nhiễm kéo dài hoạt động như thế nào trong điều trị PTSD?

Trả lời: Liệu pháp phơi nhiễm kéo dài giúp bệnh nhân đối mặt với các ký ức, suy nghĩ và tình huống gây ra nỗi sợ hãi và lo lắng liên quan đến chấn thương. Điều này được thực hiện một cách an toàn và có kiểm soát, thường bắt đầu với các yếu tố kích hoạt ít gây lo lắng hơn và dần dần tăng lên. Mục tiêu là giúp bệnh nhân giảm bớt sự nhạy cảm với các yếu tố kích hoạt này và phá vỡ chu kỳ tránh né. Quá trình này có thể bao gồm tưởng tượng lại chấn thương hoặc đối mặt với các tình huống trong đời thực liên quan đến chấn thương.

Yếu tố di truyền đóng vai trò như thế nào trong việc phát triển PTSD?

Trả lời: Mặc dù không có “gen PTSD” cụ thể, nghiên cứu cho thấy rằng một số biến thể gen có thể làm tăng nguy cơ phát triển PTSD sau khi trải qua chấn thương. Những gen này có thể ảnh hưởng đến cách cơ thể phản ứng với stress và điều chỉnh các hormone stress. Tuy nhiên, di truyền chỉ là một yếu tố, và việc tiếp xúc với chấn thương vẫn là yếu tố cần thiết để PTSD phát triển.

Làm thế nào để phân biệt giữa nỗi buồn bình thường sau một mất mát và PTSD?

Trả lời: Trong khi nỗi buồn là một phản ứng tự nhiên đối với mất mát, PTSD liên quan đến một loạt các triệu chứng cụ thể, bao gồm tái trải nghiệm chấn thương, tránh né, thay đổi tiêu cực trong suy nghĩ và tâm trạng, và thay đổi trong phản ứng và sự tỉnh táo. Nỗi buồn thường giảm dần theo thời gian, trong khi các triệu chứng PTSD có thể kéo dài và gây suy giảm đáng kể. Nếu các triệu chứng gây khó khăn trong cuộc sống hàng ngày và kéo dài hơn một vài tuần, điều quan trọng là tìm kiếm sự giúp đỡ chuyên nghiệp.

Bên cạnh liệu pháp và thuốc men, còn những phương pháp nào khác có thể hỗ trợ quá trình hồi phục của người bị PTSD?

Trả lời: Một số phương pháp hỗ trợ bao gồm các nhóm hỗ trợ, thực hành chánh niệm và thiền định, yoga, tập thể dục thường xuyên, duy trì chế độ ăn uống lành mạnh, các kỹ thuật thư giãn (như thở sâu), và duy trì một mạng lưới hỗ trợ xã hội mạnh mẽ. Những phương pháp này có thể giúp quản lý căng thẳng, cải thiện giấc ngủ và tăng cường cảm giác khỏe mạnh tổng thể, bổ sung cho các phương pháp điều trị chính.