Tâm thần phân liệt (Schizophrenia)

Nguyên nhân

Nguyên nhân chính xác của tâm thần phân liệt vẫn chưa được xác định rõ ràng. Tuy nhiên, nhiều yếu tố được cho là có liên quan, bao gồm:

• Di truyền: Nguy cơ mắc bệnh tăng lên nếu có người thân trong gia đình mắc bệnh. Một số gen nhất định được cho là làm tăng tính nhạy cảm với tâm thần phân liệt, mặc dù không có gen đơn lẻ nào gây ra bệnh.
• Môi trường: Các yếu tố môi trường như nhiễm trùng virus trước khi sinh, suy dinh dưỡng của người mẹ trong thai kỳ, chấn thương tâm lý thời thơ ấu cũng có thể góp phần gây ra bệnh. Các yếu tố stress trong cuộc sống sau này cũng có thể đóng vai trò kích hoạt bệnh ở những người dễ mắc bệnh.
• Sinh học: Sự mất cân bằng các chất dẫn truyền thần kinh trong não, đặc biệt là dopamine và glutamate, được cho là đóng vai trò quan trọng trong sự phát triển của bệnh. Các nghiên cứu hình ảnh não đã phát hiện ra những bất thường về cấu trúc và chức năng não ở những người mắc chứng tâm thần phân liệt.
• Sử dụng chất kích thích: Việc lạm dụng các chất kích thích như cần sa, ma túy có thể làm tăng nguy cơ phát triển bệnh, đặc biệt ở những người có yếu tố nguy cơ di truyền. Những chất này có thể làm gián đoạn sự phát triển bình thường của não và làm tăng khả năng xuất hiện các triệu chứng tâm thần phân liệt.

Triệu chứng

Triệu chứng của tâm thần phân liệt thường được chia thành ba nhóm chính:

• Triệu chứng dương tính: Là những triệu chứng “thêm vào” so với hành vi bình thường, bao gồm:
  • Ảo giác: Cảm nhận không có thật về các giác quan, chẳng hạn như nghe thấy giọng nói (thường là chỉ trích hoặc ra lệnh), nhìn thấy hình ảnh, ngửi thấy mùi hoặc cảm thấy có vật gì đó chạm vào mình mà không có thật.
  • Hoang tưởng: Niềm tin sai lệch, phi lý, không phù hợp với thực tế, mà người bệnh tin tưởng một cách tuyệt đối, ví dụ như hoang tưởng bị theo dõi, bị đầu độc, bị điều khiển suy nghĩ, hoặc có quyền năng đặc biệt.
  • Rối loạn tư duy: Suy nghĩ không logic, khó hiểu, nói năng rời rạc, lan man, khó tập trung, chuyển đổi chủ đề đột ngột.
  • Rối loạn hành vi: Hành vi kỳ quặc, không phù hợp với hoàn cảnh, kích động, hoặc bất động (đứng im một tư thế trong thời gian dài).
• Triệu chứng âm tính: Là những triệu chứng “mất đi” so với hành vi bình thường, bao gồm:
  • Giảm biểu lộ cảm xúc: Ít biểu lộ cảm xúc trên khuôn mặt, giọng nói đều đều, không thay đổi, ít giao tiếp bằng mắt.
  • Mất hứng thú: Mất hứng thú với các hoạt động trước đây từng yêu thích, kể cả các hoạt động mang lại niềm vui.
  • Ít nói: Giảm giao tiếp, ít nói, trả lời ngắn gọn, đôi khi im lặng kéo dài.
  • Khó khăn trong việc bắt đầu và duy trì các hoạt động: Thiếu động lực, khó khăn trong việc hoàn thành các công việc hàng ngày, học tập hoặc làm việc.
• Triệu chứng nhận thức: Là những triệu chứng ảnh hưởng đến khả năng tư duy và nhận thức, bao gồm:
  • Khó khăn trong việc tập trung và chú ý: Khó duy trì sự tập trung vào một nhiệm vụ, dễ bị phân tâm.
  • Suy giảm trí nhớ: Khó khăn trong việc ghi nhớ thông tin mới hoặc nhớ lại thông tin đã học.
  • Khó khăn trong việc đưa ra quyết định: Do dự, khó khăn trong việc lựa chọn giữa các phương án.
  • Giải quyết vấn đề kém: Khó khăn trong việc phân tích tình huống và tìm ra giải pháp.

Chẩn đoán

Chẩn đoán tâm thần phân liệt dựa trên đánh giá lâm sàng về các triệu chứng, tiến triển bệnh và loại trừ các nguyên nhân khác có thể gây ra các triệu chứng tương tự. Không có xét nghiệm y tế cụ thể nào để chẩn đoán tâm thần phân liệt. Bác sĩ tâm thần sẽ dựa vào các tiêu chí chẩn đoán trong Cẩm nang Chẩn đoán và Thống kê các Rối loạn Tâm thần (DSM-5) hoặc Phân loại Quốc tế về Bệnh tật (ICD-11).

Điều trị

Mặc dù tâm thần phân liệt không thể chữa khỏi hoàn toàn, nhưng việc điều trị có thể giúp kiểm soát các triệu chứng và cải thiện chất lượng cuộc sống của người bệnh. Các phương pháp điều trị bao gồm:

• Thuốc: Thuốc chống loạn thần là phương pháp điều trị chính, giúp kiểm soát các triệu chứng dương tính và ngăn ngừa tái phát. Có nhiều loại thuốc chống loạn thần khác nhau, và bác sĩ sẽ lựa chọn loại thuốc phù hợp dựa trên tình trạng của từng bệnh nhân.
• Liệu pháp tâm lý: Liệu pháp tâm lý, chẳng hạn như liệu pháp nhận thức hành vi (CBT), có thể giúp người bệnh học cách đối phó với các triệu chứng, cải thiện kỹ năng xã hội và quản lý stress. Các liệu pháp khác bao gồm liệu pháp gia đình và liệu pháp hỗ trợ.
• Hỗ trợ xã hội: Sự hỗ trợ từ gia đình, bạn bè và cộng đồng đóng vai trò quan trọng trong quá trình hồi phục của người bệnh. Các chương trình hỗ trợ xã hội có thể giúp người bệnh hòa nhập cộng đồng, tìm kiếm việc làm và duy trì cuộc sống độc lập.

Tiên lượng

Tiên lượng của tâm thần phân liệt rất đa dạng. Một số người có thể hồi phục hoàn toàn, trong khi những người khác có thể gặp phải các triệu chứng dai dẳng suốt đời. Việc điều trị sớm và tuân thủ phác đồ điều trị có thể cải thiện đáng kể tiên lượng của bệnh. Tuy nhiên, tâm thần phân liệt là một bệnh mạn tính, và nhiều người bệnh cần điều trị lâu dài để kiểm soát triệu chứng.

Các biến thể của tâm thần phân liệt

Trước đây, tâm thần phân liệt được phân thành các phân nhóm khác nhau (như hoang tưởng, phân liệt không biệt hóa, phân liệt catatonic…). Tuy nhiên, trong các phiên bản mới nhất của Cẩm nang Chẩn đoán và Thống kê Rối loạn Tâm thần (DSM-5) và Phân loại thống kê quốc tế về bệnh tật và các vấn đề sức khỏe liên quan (ICD-11), cách phân loại này đã được loại bỏ do thiếu bằng chứng về sự khác biệt rõ ràng về nguyên nhân, tiên lượng và đáp ứng điều trị giữa các phân nhóm. Thay vào đó, việc đánh giá mức độ nghiêm trọng của các triệu chứng được khuyến khích. Việc này giúp cá nhân hóa phương pháp điều trị và theo dõi tiến triển bệnh hiệu quả hơn.

Các rối loạn liên quan

Có một số rối loạn tâm thần khác có các triệu chứng tương tự như tâm thần phân liệt, bao gồm:

• Rối loạn tâm thần dạng phân liệt: Rối loạn này có các triệu chứng tương tự như tâm thần phân liệt, nhưng thời gian kéo dài ngắn hơn (từ 1 đến 6 tháng).
• Rối loạn phân liệt cảm xúc: Rối loạn này bao gồm cả các triệu chứng của tâm thần phân liệt và rối loạn tâm trạng (như trầm cảm hoặc hưng cảm).
• Rối loạn hoang tưởng: Đặc trưng bởi sự hiện diện của hoang tưởng cố định, không thay đổi, thường không kỳ quái hoặc phi lý như trong tâm thần phân liệt.

Ảnh hưởng đến cuộc sống

Tâm thần phân liệt có thể gây ra những ảnh hưởng nghiêm trọng đến nhiều khía cạnh của cuộc sống, bao gồm:

• Quan hệ xã hội: Người bệnh thường gặp khó khăn trong việc duy trì các mối quan hệ xã hội do khó khăn trong giao tiếp, thiếu hiểu biết của xã hội về bệnh, và kỳ thị.
• Công việc và học tập: Các triệu chứng của bệnh có thể làm giảm khả năng tập trung, trí nhớ và khả năng giải quyết vấn đề, gây khó khăn cho việc học tập và làm việc.
• Chăm sóc bản thân: Người bệnh có thể gặp khó khăn trong việc thực hiện các hoạt động chăm sóc bản thân hàng ngày, như vệ sinh cá nhân, ăn uống và ngủ nghỉ.

Phòng ngừa

Mặc dù không có cách nào để phòng ngừa hoàn toàn tâm thần phân liệt, nhưng việc phát hiện và điều trị sớm có thể giúp ngăn ngừa sự tiến triển của bệnh và cải thiện tiên lượng. Việc tránh sử dụng các chất kích thích, đặc biệt là ở những người có nguy cơ cao, cũng có thể giúp giảm nguy cơ phát triển bệnh. Ngoài ra, việc duy trì một lối sống lành mạnh, bao gồm chế độ ăn uống cân bằng, tập thể dục thường xuyên và quản lý stress, cũng có thể đóng vai trò quan trọng trong việc bảo vệ sức khỏe tâm thần.

• Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, Fifth Edition (DSM-5). American Psychiatric Association, 2013.
• The ICD-11 Classification of Mental and Behavioural Disorders. World Health Organization, 2018.
• National Institute of Mental Health (NIMH). Schizophrenia. Truy cập tại: https://www.nimh.nih.gov/health/topics/schizophrenia

Câu hỏi và Giải đáp

Tâm thần phân liệt có phải là một bệnh di truyền hoàn toàn không?

Trả lời: Không. Mặc dù di truyền đóng một vai trò quan trọng, nhưng tâm thần phân liệt không phải là một bệnh di truyền hoàn toàn. Nguy cơ mắc bệnh tăng lên nếu có người thân trong gia đình mắc bệnh, nhưng phần lớn những người có tiền sử gia đình mắc bệnh sẽ không phát triển tâm thần phân liệt. Các yếu tố môi trường và sinh học khác cũng đóng góp vào sự phát triển của bệnh.

Các loại thuốc chống loạn thần hoạt động như thế nào?

Trả lời: Hầu hết thuốc chống loạn thần hoạt động bằng cách ngăn chặn hoặc giảm tác động của dopamine, một chất dẫn truyền thần kinh trong não. Mức độ dopamine quá cao được cho là liên quan đến các triệu chứng dương tính của tâm thần phân liệt, chẳng hạn như ảo giác và hoang tưởng. Một số thuốc chống loạn thần thế hệ mới hơn cũng tác động lên các chất dẫn truyền thần kinh khác, chẳng hạn như serotonin.

Ngoài thuốc, còn những phương pháp điều trị nào khác có thể hữu ích cho người mắc tâm thần phân liệt?

Trả lời: Bên cạnh thuốc chống loạn thần, các phương pháp điều trị khác có thể hữu ích bao gồm: liệu pháp tâm lý (như liệu pháp nhận thức hành vi – CBT, liệu pháp gia đình), huấn luyện kỹ năng xã hội, hỗ trợ việc làm, và các chương trình phục hồi chức năng. Những phương pháp này có thể giúp người bệnh học cách đối phó với các triệu chứng, cải thiện kỹ năng xã hội và chức năng hàng ngày, và tái hòa nhập cộng đồng.

Tỷ lệ mắc tâm thần phân liệt là bao nhiêu?

Trả lời: Tâm thần phân liệt ảnh hưởng đến khoảng 0.25% đến 0.64% dân số thế giới. Tỷ lệ mắc bệnh tương đối giống nhau ở nam và nữ, mặc dù nam giới thường có xu hướng khởi phát bệnh sớm hơn.

Làm thế nào để hỗ trợ người thân mắc tâm thần phân liệt?

Trả lời: Hỗ trợ người thân mắc tâm thần phân liệt có thể bao gồm: tìm hiểu về bệnh, lắng nghe và thấu hiểu, khuyến khích họ tuân thủ phác đồ điều trị, giúp họ kết nối với các dịch vụ hỗ trợ, tạo môi trường sống ổn định và ít căng thẳng, và quan trọng nhất là thể hiện tình yêu thương và sự ủng hộ vô điều kiện. Việc tham gia vào các nhóm hỗ trợ dành cho gia đình cũng có thể rất hữu ích.