Tên khoa học (Scientific name)

Hệ thống đặt tên

Hệ thống đặt tên khoa học hiện đại được phát triển dựa trên hệ thống danh pháp hai phần (binomial nomenclature), do Carl Linnaeus đề xuất. Theo hệ thống này, tên khoa học của một loài gồm hai phần:

• Tên chi (Genus): Viết hoa chữ cái đầu tiên. Ví dụ: Homo (chi người), Canis (chi chó).
• Tên loài (Specific epithet): Viết thường. Ví dụ: sapiens (loài người), familiaris (loài chó nhà).

Khi viết tên khoa học, cả hai phần phải được viết in nghiêng hoặc gạch chân nếu viết tay. Ví dụ: Homo sapiens hoặc Homo sapiens (loài người), Canis familiaris hoặc Canis familiaris (loài chó nhà). Thông thường, sau tên loài có thể kèm theo tên (viết tắt) của người đầu tiên mô tả loài đó, và năm công bố. Ví dụ: Homo sapiens Linnaeus, 1758.

Ví dụ

Dưới đây là một số ví dụ về tên khoa học của một số loài:

• Loài người: Homo sapiens
• Chó nhà: Canis familiaris
• Mèo nhà: Felis catus
• Cọ dầu: Elaeis guineensis
• Sói xám: Canis lupus

Ưu điểm của việc sử dụng tên khoa học

Việc sử dụng tên khoa học mang lại nhiều ưu điểm:

• Tính phổ quát: Tên khoa học được sử dụng thống nhất trên toàn thế giới, vượt qua rào cản ngôn ngữ.
• Tính rõ ràng và chính xác: Mỗi loài chỉ có một tên khoa học duy nhất, tránh nhầm lẫn do tên thông thường có thể trùng nhau hoặc mơ hồ.
• Thể hiện mối quan hệ tiến hóa: Các loài có cùng tên chi thường có quan hệ họ hàng gần gũi hơn so với các loài khác chi.
• Ổn định: Tên khoa học ít bị thay đổi theo thời gian và vùng địa lý.

Phân cấp bậc phân loại

Tên khoa học là một phần của hệ thống phân loại sinh học, sắp xếp các sinh vật thành các nhóm theo thứ bậc. Thứ bậc phân loại cơ bản bao gồm (từ bậc cao nhất đến bậc thấp nhất):

• Giới (Kingdom)
• Ngành (Phylum) (hoặc Division đối với thực vật)
• Lớp (Class)
• Bộ (Order)
• Họ (Family)
• Chi (Genus)
• Loài (Species)

Ví dụ, phân loại của loài người:

• Giới: Animalia (Động vật)
• Ngành: Chordata (Động vật có dây sống)
• Lớp: Mammalia (Động vật có vú)
• Bộ: Primates (Bộ Linh trưởng)
• Họ: Hominidae (Họ Người)
• Chi: Homo
• Loài: sapiens

Lưu ý về tên khoa học

Đôi khi, tên khoa học có thể bao gồm thêm một phần thứ ba để chỉ thứ bậc dưới loài (phân loài – subspecies). Ví dụ, Canis lupus familiaris là tên khoa học của chó nhà, một phân loài của sói xám (Canis lupus). Phần thứ ba này cũng được viết thường và in nghiêng.

Tên tác giả (Authority)

Đôi khi, sau tên khoa học, bạn có thể thấy tên viết tắt hoặc đầy đủ của nhà khoa học đã mô tả và đặt tên cho loài đó. Tên tác giả này không in nghiêng. Ví dụ, Homo sapiens Linnaeus, 1758. Thông tin này giúp xác định nguồn gốc của tên gọi và phân biệt giữa các mô tả khác nhau nếu có. Năm công bố cũng thường được ghi kèm theo sau tên tác giả.

Thay đổi trong tên khoa học

Mặc dù tên khoa học được coi là ổn định, nhưng đôi khi chúng có thể thay đổi do những phát hiện mới về mối quan hệ tiến hóa hoặc phân loại. Ví dụ, một loài có thể được chuyển sang một chi khác, hoặc một phân loài có thể được nâng cấp thành một loài riêng biệt. Những thay đổi này phản ánh sự hiểu biết ngày càng sâu sắc của chúng ta về sự đa dạng sinh học.

Tên lai (Hybrid name)

Đối với các loài lai, tên khoa học có thể bao gồm dấu “×” đặt trước tên loài. Ví dụ, Platanus × acerifolia là tên khoa học của cây sung dâu tây, một loài lai giữa Platanus orientalis và Platanus occidentalis.

Cách tra cứu tên khoa học

Có nhiều nguồn tài nguyên trực tuyến và sách in giúp bạn tra cứu tên khoa học của các loài. Một số cơ sở dữ liệu phổ biến bao gồm:

• Catalogue of Life: Một danh mục toàn diện về các loài sinh vật đã biết.
• Integrated Taxonomic Information System (ITIS): Một cơ sở dữ liệu cung cấp thông tin về phân loại và tên khoa học.
• Encyclopedia of Life (EOL): Một bách khoa toàn thư trực tuyến về các loài sinh vật.
• World Register of Marine Species (WoRMS): Một cơ sở dữ liệu về các loài sinh vật biển.

Viết tắt tên khoa học

Sau khi tên khoa học đầy đủ đã được đề cập, trong các lần xuất hiện tiếp theo, tên chi có thể được viết tắt bằng chữ cái đầu tiên viết hoa, theo sau là dấu chấm. Ví dụ, sau khi đã viết Homo sapiens, ta có thể viết H. sapiens.

• Hickman, C. P., Roberts, L. S., Keen, S. L., Larson, A., I’Anson, H., & Eisenhour, D. J. (2017). Integrated principles of zoology. McGraw-Hill Education.
• Reece, J. B., Urry, L. A., Cain, M. L., Wasserman, S. A., Minorsky, P. V., & Jackson, R. B. (2014). Campbell biology. Pearson Education.
• Simpson, M. G. (2019). Plant systematics. Academic press.

Câu hỏi và Giải đáp

Tại sao việc sử dụng tên thông thường có thể gây nhầm lẫn trong sinh học?

Trả lời: Tên thông thường có thể gây nhầm lẫn vì một loài có thể có nhiều tên gọi khác nhau ở các vùng địa lý hoặc ngôn ngữ khác nhau. Ngược lại, một tên thông thường có thể được sử dụng để chỉ nhiều loài khác nhau. Ví dụ, từ “cá heo” có thể chỉ nhiều loài thuộc bộ Cetacea, bao gồm cả cá heo thật và cá heo chuột, mặc dù chúng không có quan hệ họ hàng gần gũi. Tên khoa học giúp loại bỏ sự mơ hồ này bằng cách cung cấp một tên gọi duy nhất và phổ quát cho mỗi loài.

Ngoài danh pháp hai phần (binomial nomenclature), còn có hệ thống danh pháp nào khác được sử dụng trong sinh học không?

Trả lời: Có, ngoài danh pháp hai phần, còn có danh pháp ba phần (trinomial nomenclature) được sử dụng để chỉ các phân loài. Ví dụ, Gorilla gorilla gorilla là tên khoa học của gorilla phía tây đất thấp. Ngoài ra, còn có các hệ thống danh pháp khác được sử dụng cho các nhóm sinh vật khác, chẳng hạn như virus.

Làm thế nào để phân biệt giữa tên chi và tên loài khi đọc tên khoa học?

Trả lời: Tên chi luôn được viết hoa chữ cái đầu tiên, trong khi tên loài luôn được viết thường. Cả hai phần đều được viết in nghiêng hoặc gạch chân. Ví dụ, trong Homo sapiens, Homo là tên chi và sapiens là tên loài.

Nếu một loài được chuyển sang một chi khác, tên khoa học của nó sẽ thay đổi như thế nào?

Trả lời: Khi một loài được chuyển sang một chi khác, tên loài vẫn được giữ nguyên, nhưng tên chi sẽ thay đổi thành tên chi mới. Ví dụ, nếu loài Panthera leo (sư tử) được chuyển sang chi Felis, tên khoa học mới của nó sẽ là Felis leo. Tuy nhiên, tên tác giả ban đầu và năm đặt tên vẫn được giữ nguyên trong ngoặc đơn. Ví dụ: Felis leo (Linnaeus, 1758).

Tầm quan trọng của việc tuân thủ các quy tắc đặt tên khoa học là gì?

Trả lời: Tuân thủ các quy tắc đặt tên khoa học do ICZN và ICN đặt ra đảm bảo tính nhất quán, rõ ràng và ổn định trong việc đặt tên và phân loại sinh vật. Điều này rất quan trọng cho việc nghiên cứu, bảo tồn và quản lý đa dạng sinh học, cũng như cho việc giao tiếp và trao đổi thông tin khoa học giữa các nhà nghiên cứu trên toàn thế giới. Việc tuân thủ các quy tắc này giúp tránh nhầm lẫn và đảm bảo rằng mỗi loài chỉ có một tên khoa học hợp lệ và được công nhận rộng rãi.