Thiên tai (Natural Disaster)

Các loại thiên tai chính

Thiên tai có thể được phân loại theo nhiều cách, dựa trên nguồn gốc hoặc tác động của chúng. Một số loại thiên tai phổ biến bao gồm:

• Thiên tai liên quan đến khí quyển/thủy văn (Hydrometeorological Disasters):
  • Bão (Tropical Cyclone/Hurricane/Typhoon): Là những cơn bão xoáy dữ dội hình thành trên đại dương nhiệt đới, đặc trưng bởi gió mạnh và mưa lớn. Sức mạnh của bão được phân loại theo các thang đo khác nhau như thang Saffir-Simpson (cho bão Đại Tây Dương và Đông Bắc Thái Bình Dương).
  • Lũ lụt (Flood): Xảy ra khi nước tràn ngập các khu vực thường khô ráo, gây ra bởi mưa lớn, băng tan, triều cường, hoặc vỡ đập. Lũ lụt có thể xảy ra nhanh chóng (lũ quét) hoặc từ từ trong thời gian dài.
  • Hạn hán (Drought): Là thời kỳ kéo dài thiếu mưa, dẫn đến thiếu nước cho nông nghiệp, sinh hoạt và môi trường. Hạn hán có thể gây ra mất mùa, thiếu lương thực và ảnh hưởng đến sức khỏe con người.
  • Sóng thần (Tsunami): Là một loạt các đợt sóng biển khổng lồ gây ra bởi các trận động đất, núi lửa phun trào hoặc sạt lở đất dưới đáy biển. Sóng thần có thể di chuyển với tốc độ rất cao và gây ra sự tàn phá khủng khiếp khi đổ bộ vào bờ.
  • Lốc xoáy (Tornado): Là một cột không khí xoáy tròn dữ dội, kéo dài từ một đám mây dông xuống mặt đất. Lốc xoáy có sức gió cực mạnh và có thể phá hủy mọi thứ trên đường đi của nó.
  • Bão tuyết/Băng giá (Blizzard/Ice Storm): Là những cơn bão mạnh kèm theo tuyết rơi dày đặc và/hoặc mưa đóng băng. Bão tuyết và băng giá có thể gây ra mất điện, ách tắc giao thông và nguy hiểm đến tính mạng.
• Thiên tai liên quan đến địa chất (Geological Disasters):
  • Động đất (Earthquake): Là sự rung chuyển đột ngột của bề mặt Trái Đất do sự giải phóng năng lượng trong lớp vỏ Trái Đất. Cường độ động đất thường được đo bằng thang đo độ lớn mô men ($M_w$).
  • Núi lửa phun trào (Volcanic Eruption): Là sự phun trào magma, tro bụi và khí từ bên trong Trái Đất lên bề mặt. Núi lửa phun trào có thể gây ra dòng chảy dung nham, mưa tro bụi và các hiện tượng nguy hiểm khác.
  • Sạt lở đất (Landslide): Là sự di chuyển nhanh chóng của khối đất, đá và các mảnh vụn xuống dốc. Sạt lở đất có thể được kích hoạt bởi mưa lớn, động đất hoặc các hoạt động của con người.
• Thiên tai khác:
  • Cháy rừng (Wildfire): Là những đám cháy không kiểm soát được lan rộng nhanh chóng trong thảm thực vật. Cháy rừng có thể gây ra ô nhiễm không khí, phá hủy môi trường sống và gây nguy hiểm đến tính mạng.
  • Dịch bệnh (Epidemic): Sự lây lan nhanh chóng của một bệnh truyền nhiễm trong một quần thể dân cư. Dịch bệnh có thể gây ra tử vong hàng loạt và ảnh hưởng nghiêm trọng đến sức khỏe cộng đồng.
  • Va chạm thiên thạch (Asteroid Impact): Là sự va chạm của một thiên thạch với Trái Đất. Mặc dù hiếm gặp, nhưng va chạm thiên thạch có thể gây ra những hậu quả thảm khốc trên toàn cầu.

Tác động của thiên tai

Thiên tai có thể gây ra nhiều tác động tiêu cực, bao gồm:

• Thương vong: Thiên tai có thể gây ra tử vong và thương tích cho con người. Số lượng thương vong phụ thuộc vào cường độ của thiên tai, mật độ dân số và khả năng ứng phó của khu vực bị ảnh hưởng.
• Thiệt hại về tài sản: Nhà cửa, cơ sở hạ tầng và tài sản khác có thể bị phá hủy hoặc hư hỏng. Thiệt hại về kinh tế có thể rất lớn, đặc biệt là ở các nước đang phát triển.
• Mất môi trường sống: Thiên tai có thể phá hủy môi trường sống tự nhiên và gây ra sự tuyệt chủng của các loài. Đa dạng sinh học có thể bị ảnh hưởng nghiêm trọng, gây ra mất cân bằng sinh thái.
• Rối loạn kinh tế xã hội: Thiên tai có thể làm gián đoạn các hoạt động kinh tế, gây ra mất việc làm và nghèo đói. Sự phục hồi sau thiên tai có thể mất nhiều năm và đòi hỏi nguồn lực đáng kể.
• Ảnh hưởng đến sức khỏe tâm thần: Những người sống sót sau thiên tai có thể bị căng thẳng, lo lắng và trầm cảm. Hỗ trợ tâm lý và xã hội là rất cần thiết cho những người bị ảnh hưởng.

Giảm nhẹ rủi ro thiên tai

Giảm nhẹ rủi ro thiên tai liên quan đến việc giảm thiểu tính dễ bị tổn thương của con người và tài sản đối với các mối nguy hiểm tự nhiên. Các biện pháp giảm nhẹ rủi ro bao gồm:

• Quy hoạch đô thị và sử dụng đất: Xây dựng ở những khu vực an toàn, tránh các khu vực có nguy cơ cao như vùng ven biển, vùng trũng thấp, ven sông suối, sườn dốc…
• Xây dựng công trình kiên cố: Thiết kế và xây dựng các công trình có khả năng chống chịu thiên tai. Áp dụng các tiêu chuẩn xây dựng chặt chẽ và sử dụng vật liệu chịu lực tốt.
• Hệ thống cảnh báo sớm: Phát triển và duy trì các hệ thống cảnh báo sớm để cung cấp thông tin kịp thời cho người dân. Đầu tư vào công nghệ dự báo và giám sát thiên tai.
• Giáo dục và đào tạo: Nâng cao nhận thức cộng đồng về rủi ro thiên tai và các biện pháp phòng tránh. Tổ chức các buổi diễn tập ứng phó thiên tai.
• Quản lý môi trường: Bảo vệ và phục hồi các hệ sinh thái tự nhiên giúp giảm thiểu tác động của thiên tai. Trồng rừng, bảo vệ vùng đất ngập nước và quản lý tài nguyên nước hiệu quả.

Các yếu tố ảnh hưởng đến tính dễ bị tổn thương

Tính dễ bị tổn thương của một cộng đồng đối với thiên tai bị ảnh hưởng bởi nhiều yếu tố, bao gồm:

• Điều kiện kinh tế xã hội: Nghèo đói, bất bình đẳng, thiếu tiếp cận với giáo dục và y tế làm tăng tính dễ bị tổn thương. Các cộng đồng nghèo thường sống ở những khu vực có nguy cơ cao và thiếu nguồn lực để đối phó với thiên tai.
• Mật độ dân số: Các khu vực đông dân cư thường dễ bị tổn thương hơn trước tác động của thiên tai. Việc sơ tán và cứu trợ gặp nhiều khó khăn hơn.
• Quy hoạch đô thị và cơ sở hạ tầng: Quy hoạch đô thị kém và cơ sở hạ tầng yếu kém có thể làm gia tăng thiệt hại do thiên tai. Hệ thống thoát nước kém, đường sá xuống cấp gây khó khăn cho việc di chuyển và cứu hộ.
• Quản trị: Quản trị yếu kém và tham nhũng có thể cản trở các nỗ lực giảm nhẹ rủi ro thiên tai. Việc thiếu minh bạch và trách nhiệm giải trình làm giảm hiệu quả của các biện pháp ứng phó.
• Môi trường: Suy thoái môi trường, chẳng hạn như phá rừng và biến đổi khí hậu, có thể làm gia tăng tần suất và cường độ của thiên tai. Biến đổi khí hậu làm tăng mực nước biển, gia tăng cường độ của bão và gây ra các hiện tượng thời tiết cực đoan khác.

Biến đổi khí hậu và thiên tai

Biến đổi khí hậu đang làm gia tăng tần suất và cường độ của một số loại thiên tai, bao gồm:

• Nhiệt độ cực đoan (Extreme Temperatures): Sóng nhiệt và lạnh giá ngày càng trở nên phổ biến và khắc nghiệt hơn. Nhiệt độ cao kỷ lục được ghi nhận thường xuyên hơn, gây nguy hiểm cho sức khỏe con người.
• Mực nước biển dâng (Sea Level Rise): Mực nước biển dâng làm tăng nguy cơ lũ lụt ven biển và xói mòn. Nhiều thành phố ven biển và đảo quốc đang phải đối mặt với nguy cơ bị nhấn chìm.
• Bão mạnh hơn (Intensified Storms): Bão và lốc xoáy dự kiến sẽ trở nên mạnh hơn và thường xuyên hơn. Lượng mưa lớn hơn và sức gió mạnh hơn gây ra thiệt hại nghiêm trọng hơn.
• Hạn hán nghiêm trọng hơn (More Severe Droughts): Biến đổi khí hậu có thể làm trầm trọng thêm tình trạng hạn hán ở một số khu vực. Thiếu nước trở nên nghiêm trọng hơn, ảnh hưởng đến nông nghiệp và đời sống.
• Lũ lụt nghiêm trọng hơn (More Severe Floods): Mưa lớn dự kiến sẽ trở nên thường xuyên hơn và dữ dội hơn, dẫn đến lũ lụt nghiêm trọng hơn. Lũ lụt gây ra thiệt hại lớn về người và của, ảnh hưởng đến kinh tế và xã hội.

Ứng phó với thiên tai

Ứng phó với thiên tai bao gồm các hoạt động được thực hiện trước, trong và sau khi xảy ra thiên tai để cứu sống người dân, giảm thiểu thiệt hại và hỗ trợ phục hồi. Các hoạt động ứng phó bao gồm:

• Cứu hộ và sơ tán: Cứu hộ người dân bị mắc kẹt và sơ tán đến nơi an toàn. Thành lập các trung tâm sơ tán và cung cấp hỗ trợ cho người dân sơ tán.
• Cung cấp viện trợ khẩn cấp: Cung cấp thực phẩm, nước uống, nơi ở và các nhu yếu phẩm khác cho những người bị ảnh hưởng. Đảm bảo người dân có đủ nhu yếu phẩm để sống sót.
• Khôi phục cơ sở hạ tầng: Sửa chữa các công trình bị hư hỏng và khôi phục các dịch vụ thiết yếu như điện, nước, giao thông. Đảm bảo các dịch vụ thiết yếu hoạt động trở lại bình thường.
• Hỗ trợ phục hồi dài hạn: Hỗ trợ người dân tái thiết cuộc sống và xây dựng lại cộng đồng. Cung cấp hỗ trợ tài chính, kỹ thuật và tâm lý xã hội.

Phục hồi sau thiên tai

Phục hồi sau thiên tai là một quá trình lâu dài nhằm khôi phục và cải thiện các cộng đồng bị ảnh hưởng bởi thiên tai. Quá trình phục hồi nên tập trung vào việc xây dựng lại tốt hơn (build back better), tức là xây dựng lại các cộng đồng có khả năng chống chịu tốt hơn trước các thiên tai trong tương lai. Điều này bao gồm việc cải thiện quy hoạch đô thị, xây dựng cơ sở hạ tầng kiên cố hơn, tăng cường hệ thống cảnh báo sớm và nâng cao nhận thức cộng đồng.

• United Nations Office for Disaster Risk Reduction (UNDRR). (www.undrr.org)
• Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC). (www.ipcc.ch)
• World Meteorological Organization (WMO). (public.wmo.int)

Câu hỏi và Giải đáp

Làm thế nào để biến đổi khí hậu ảnh hưởng đến tần suất và cường độ của các hiện tượng El Niño và La Niña, và điều này tác động đến rủi ro thiên tai như thế nào?

Trả lời: Biến đổi khí hậu có thể ảnh hưởng đến El Niño và La Niña bằng cách thay đổi nhiệt độ bề mặt biển và mô hình gió trên Thái Bình Dương. Mặc dù mối quan hệ chính xác vẫn đang được nghiên cứu, nhưng một số nghiên cứu cho thấy biến đổi khí hậu có thể dẫn đến các hiện tượng El Niño và La Niña mạnh hơn và thường xuyên hơn. Điều này có thể làm tăng nguy cơ hạn hán, lũ lụt, bão và các thiên tai khác ở các khu vực khác nhau trên thế giới. Ví dụ, El Niño mạnh có thể gây ra hạn hán nghiêm trọng ở Úc và lũ lụt ở Peru.

Các công nghệ mới nào đang được phát triển để cải thiện hệ thống cảnh báo sớm cho thiên tai?

Trả lời: Một số công nghệ mới đang được phát triển để cải thiện hệ thống cảnh báo sớm, bao gồm: sử dụng trí tuệ nhân tạo (AI) và học máy để phân tích dữ liệu và dự đoán thiên tai; cảm biến từ xa và công nghệ vệ tinh để theo dõi các hiện tượng thời tiết và địa chất; mạng lưới cảm biến không dây để phát hiện lũ lụt, động đất và các mối nguy hiểm khác trong thời gian thực; và các nền tảng truyền thông xã hội và điện thoại di động để truyền bá thông tin cảnh báo đến người dân một cách nhanh chóng.

Ngoài các biện pháp kỹ thuật, vai trò của kiến thức địa phương và truyền thống trong việc giảm nhẹ rủi ro thiên tai là gì?

Trả lời: Kiến thức địa phương và truyền thống đóng vai trò quan trọng trong việc giảm nhẹ rủi ro thiên tai. Cộng đồng địa phương thường có sự hiểu biết sâu sắc về môi trường của họ, bao gồm các mối nguy hiểm tiềm ẩn và cách thích nghi với chúng. Kiến thức này có thể được sử dụng để phát triển các chiến lược giảm thiểu rủi ro hiệu quả, chẳng hạn như xây dựng nhà cửa ở những nơi an toàn, quản lý tài nguyên nước và phát triển các hệ thống canh tác nông nghiệp thích ứng với biến đổi khí hậu. Việc kết hợp kiến thức địa phương với kiến thức khoa học có thể dẫn đến các giải pháp toàn diện và bền vững hơn.

Làm thế nào để đô thị hóa nhanh chóng làm gia tăng tính dễ bị tổn thương trước thiên tai, và các chiến lược nào có thể được sử dụng để giải quyết vấn đề này?

Trả lời: Đô thị hóa nhanh chóng có thể làm tăng tính dễ bị tổn thương trước thiên tai bằng nhiều cách. Sự tập trung dân số cao ở các khu vực đô thị làm tăng số lượng người tiếp xúc với các mối nguy hiểm. Việc xây dựng cơ sở hạ tầng kém chất lượng và thiếu quy hoạch đô thị có thể làm trầm trọng thêm tác động của thiên tai. Các chiến lược để giải quyết vấn đề này bao gồm: phát triển quy hoạch đô thị bền vững, đầu tư vào cơ sở hạ tầng chống chịu thiên tai, cải thiện hệ thống thoát nước, tạo không gian xanh và tăng cường khả năng chống chịu của cộng đồng.

Làm thế nào để các chính phủ và các tổ chức quốc tế có thể hợp tác hiệu quả hơn để hỗ trợ phục hồi sau thiên tai và xây dựng lại tốt hơn?

Trả lời: Hợp tác hiệu quả giữa các chính phủ và các tổ chức quốc tế là điều cần thiết để hỗ trợ phục hồi sau thiên tai và xây dựng lại tốt hơn. Điều này bao gồm chia sẻ thông tin và nguồn lực, phối hợp các nỗ lực cứu trợ và phục hồi, và hỗ trợ các quốc gia đang phát triển trong việc xây dựng khả năng chống chịu. Việc phát triển các khuôn khổ quốc tế và khu vực để quản lý rủi ro thiên tai, chẳng hạn như Khung Sendai cho Giảm nhẹ Rủi ro Thiên tai 2015-2030, có thể cung cấp một nền tảng cho hợp tác và hành động phối hợp.