Thuốc nhóm opioid (Opioids)

Phân loại

Thuốc nhóm opioid có thể được phân loại theo nhiều cách khác nhau, bao gồm:

• Nguồn gốc:
  • Tự nhiên: Có nguồn gốc từ cây thuốc phiện ( Papaver somniferum ), ví dụ như morphin, codein, thebain.
  • Bán tổng hợp: Được tổng hợp từ các opioid tự nhiên, ví dụ như heroin (diacetylmorphine), hydrocodone, oxycodone.
  • Tổng hợp: Được tổng hợp hoàn toàn trong phòng thí nghiệm, ví dụ như fentanyl, methadone, tramadol.
• Cường độ tác dụng:
  • Tác dụng mạnh: Morphin, fentanyl, hydromorphone.
  • Tác dụng trung bình: Codein, oxycodone, hydrocodone.
  • Tác dụng yếu: Tramadol, diphenoxylate.
• Cơ chế tác dụng: Tất cả đều tác động lên các thụ thể opioid, tuy nhiên ái lực và hoạt tính nội tại ở các thụ thể khác nhau có thể thay đổi, dẫn đến các hiệu ứng dược lý khác nhau. Các thụ thể opioid chính bao gồm: $\mu$ (mu), $\kappa$ (kappa), và $\delta$ (delta).

Cơ chế tác dụng

Thuốc nhóm opioid liên kết với các thụ thể opioid, chủ yếu là thụ thể $\mu$, trong hệ thần kinh trung ương và ngoại vi. Sự liên kết này ức chế sự giải phóng các chất dẫn truyền thần kinh gây đau như substance P và glutamate, đồng thời kích thích giải phóng dopamine, dẫn đến cảm giác giảm đau và sảng khoái.

Tác dụng

• Giảm đau: Đây là tác dụng chính của opioid. Chúng được sử dụng để điều trị đau cấp tính và mãn tính, từ đau nhẹ đến đau nặng.
• An thần: Opioid có thể gây buồn ngủ và thư giãn.
• Ức chế hô hấp: Đây là tác dụng phụ nghiêm trọng nhất của opioid, đặc biệt ở liều cao.
• Giảm ho: Một số opioid như codein được sử dụng trong thuốc ho.
• Táo bón: Opioid làm giảm nhu động ruột, gây táo bón.
• Co đồng tử: Đồng tử mắt co lại khi sử dụng opioid.
• Buồn nôn và nôn: Đặc biệt khi mới bắt đầu sử dụng.
• Ngứa: Do giải phóng histamine.

Chỉ định

• Đau sau phẫu thuật:
• Đau do ung thư:
• Đau mãn tính: Tuy nhiên cần thận trọng khi sử dụng lâu dài do nguy cơ lệ thuộc thuốc.
• Đau cấp tính nặng: Ví dụ như đau do chấn thương.

Chống chỉ định

• Suy hô hấp:
• Bệnh phổi tắc nghẽn mãn tính nặng:
• Tăng áp lực nội sọ:
• Dị ứng với opioid:

Tương tác thuốc

Opioid có thể tương tác với nhiều loại thuốc khác, bao gồm thuốc an thần, thuốc chống trầm cảm, và rượu.

Lạm dụng và lệ thuộc thuốc

Sử dụng opioid kéo dài có thể dẫn đến lệ thuộc thuốc thể chất và tâm lý. Việc ngừng opioid đột ngột có thể gây ra hội chứng cai nghiện với các triệu chứng như đau nhức cơ thể, đổ mồ hôi, nôn mửa, và tiêu chảy.

Kết luận

Thuốc nhóm opioid là những thuốc giảm đau mạnh có hiệu quả trong điều trị nhiều loại đau. Tuy nhiên, chúng cũng có thể gây ra các tác dụng phụ nghiêm trọng và nguy cơ lệ thuộc thuốc. Việc sử dụng opioid cần được theo dõi chặt chẽ bởi bác sĩ.

Các tác dụng phụ khác

Ngoài các tác dụng phụ đã đề cập, opioid còn có thể gây ra một số tác dụng không mong muốn khác như:

• Rối loạn nội tiết: Ức chế trục hạ đồi-tuyến yên-tuyến sinh dục, dẫn đến giảm ham muốn tình dục, rối loạn kinh nguyệt, và giảm testosterone.
• Giảm khả năng miễn dịch: Sử dụng opioid lâu dài có thể làm suy yếu hệ thống miễn dịch.
• Dung nạp: Cần tăng liều thuốc theo thời gian để đạt được hiệu quả giảm đau như ban đầu.
• Quá liều: Quá liều opioid có thể dẫn đến suy hô hấp, hôn mê và tử vong. Thuốc đối kháng opioid như naloxone ($C{19}H{21}NO_4$) có thể được sử dụng để điều trị quá liều.

Lưu ý khi sử dụng

• Tuân thủ nghiêm ngặt chỉ định và liều lượng của bác sĩ.
• Không tự ý tăng liều hoặc ngừng thuốc đột ngột.
• Báo cáo ngay cho bác sĩ nếu gặp bất kỳ tác dụng phụ nào.
• Tránh sử dụng rượu và các thuốc an thần khác khi đang dùng opioid.
• Thận trọng khi lái xe hoặc vận hành máy móc vì opioid có thể gây buồn ngủ.

Các thuốc opioid thường gặp

Dưới đây là một số ví dụ về thuốc opioid thường được sử dụng:

• Morphin ($C{17}H{19}NO_3$): Một opioid mạnh được sử dụng để điều trị đau nặng.
• Codein ($C{18}H{21}NO_3$): Một opioid tác dụng nhẹ đến trung bình thường được sử dụng trong thuốc ho và giảm đau nhẹ.
• Oxycodone ($C{18}H{21}NO_4$): Một opioid tác dụng trung bình đến mạnh được sử dụng để điều trị đau vừa đến nặng.
• Fentanyl ($C{22}H{28}N_2O$): Một opioid tổng hợp rất mạnh được sử dụng để điều trị đau nặng, đặc biệt trong ung thư.
• Methadone ($C{21}H{27}NO$): Một opioid tổng hợp được sử dụng để điều trị đau mãn tính và cai nghiện opioid.
• Tramadol ($C{16}H{25}NO_2$): Một opioid tác dụng yếu có cơ chế tác dụng phức tạp.

[customtextbox title=”Tóm tắt về Thuốc nhóm opioid” bgcolor=”#e8ffee” titlebgcolor=”#009829″]
Thuốc nhóm opioid ($O\pioids$) là các thuốc giảm đau mạnh có thể gây nghiện. Chúng tác động lên các thụ thể opioid trong não, tủy sống và các bộ phận khác của cơ thể, bắt chước tác dụng của endorphin nội sinh. Việc sử dụng opioid cần được theo dõi chặt chẽ bởi chuyên gia y tế do nguy cơ tác dụng phụ nghiêm trọng, bao gồm ức chế hô hấp, đặc biệt là ở liều cao. Quá liều có thể dẫn đến tử vong, và thuốc đối kháng như naloxone ($C{19}H_{21}NO_4$) cần được sử dụng trong trường hợp này.

Một điểm quan trọng cần ghi nhớ là opioid có thể gây lệ thuộc cả về thể chất lẫn tâm lý. Sử dụng lâu dài có thể dẫn đến dung nạp, nghĩa là cần tăng liều để đạt được hiệu quả giảm đau tương tự. Ngừng thuốc đột ngột rất nguy hiểm và có thể dẫn đến hội chứng cai nghiện nghiêm trọng. Do đó, việc giảm liều cần được thực hiện từ từ dưới sự giám sát y tế.

Bệnh nhân cần tuân thủ nghiêm ngặt hướng dẫn của bác sĩ về liều lượng và thời gian sử dụng. Không tự ý thay đổi liều hoặc ngừng thuốc mà không có sự đồng ý của bác sĩ. Cần thông báo ngay cho bác sĩ nếu gặp bất kỳ tác dụng phụ nào, bao gồm buồn nôn, nôn, táo bón, ngứa, hoặc các vấn đề về hô hấp. Tránh sử dụng rượu bia và các thuốc an thần khác khi đang dùng opioid vì chúng có thể làm tăng tác dụng ức chế hô hấp. Cuối cùng, thận trọng khi lái xe hoặc vận hành máy móc do opioid có thể gây buồn ngủ và ảnh hưởng đến khả năng tập trung.

[/custom_textbox]

Tài liệu tham khảo

• Katzung, B. G., Masters, S. B., & Trevor, A. J. (2018). Basic & clinical pharmacology. McGraw-Hill Education.
• Brunton, L. L., Chabner, B. A., & Knollmann, B. C. (2011). Goodman & Gilman’s the pharmacological basis of therapeutics. McGraw-Hill Medical.
• National Institute on Drug Abuse. (n.d.). Opioids. Retrieved from https://www.drugabuse.gov/drug-topics/opioids
• World Health Organization. (2018). Guidelines for the pharmacological treatment of persisting pain in children with medical illnesses. WHO.

Câu hỏi và Giải đáp

Ngoài thụ thể $ \mu $, các thụ thể opioid khác như $ kappa $ và $ \delta $ có vai trò gì trong tác dụng giảm đau và tác dụng phụ của opioid?

Trả lời: Mặc dù thụ thể $ \mu $ là vị trí liên kết chính cho nhiều opioid và chịu trách nhiệm cho phần lớn tác dụng giảm đau của chúng, các thụ thể $ kappa $ và $ \delta $ cũng đóng một vai trò nhất định. Kích hoạt thụ thể $ kappa $ có thể gây ra giảm đau, an thần, và ảo giác, nhưng cũng có thể gây ra chứng khó thở và loạn vận động. Thụ thể $ \delta $ được cho là có liên quan đến giảm đau, chống trầm cảm, và tác dụng bảo vệ thần kinh, nhưng vai trò của nó vẫn chưa được hiểu rõ hoàn toàn. Sự khác biệt về ái lực của các opioid đối với các thụ thể này góp phần tạo nên sự khác biệt về tác dụng dược lý của chúng.

Làm thế nào để cân bằng giữa việc kiểm soát cơn đau hiệu quả và giảm thiểu nguy cơ lệ thuộc opioid khi điều trị đau mãn tính?

Trả lời: Cân bằng giữa kiểm soát đau và giảm thiểu nguy cơ lệ thuộc là một thách thức lớn trong điều trị đau mãn tính. Một số chiến lược bao gồm: bắt đầu với liều thấp nhất có hiệu quả, tăng liều từ từ khi cần thiết, theo dõi chặt chẽ bệnh nhân về các dấu hiệu lệ thuộc, kết hợp opioid với các phương pháp điều trị không dùng thuốc như vật lý trị liệu và liệu pháp tâm lý, và xem xét các liệu pháp thay thế khi thích hợp. Giao tiếp cởi mở giữa bác sĩ và bệnh nhân là rất quan trọng.

Naloxone ($C{19}H{21}NO_4$) hoạt động như thế nào để đảo ngược tác dụng của quá liều opioid?

Trả lời: Naloxone là một chất đối kháng opioid cạnh tranh. Nó liên kết với các thụ thể opioid, đặc biệt là thụ thể $ \mu $, với ái lực cao hơn so với hầu hết các opioid. Bằng cách cạnh tranh liên kết với thụ thể, naloxone đẩy các opioid ra khỏi vị trí liên kết, do đó đảo ngược tác dụng của chúng, bao gồm cả ức chế hô hấp.

Vai trò của các xét nghiệm di truyền trong việc cá nhân hóa liệu pháp opioid là gì?

Trả lời: Các biến thể di truyền có thể ảnh hưởng đến cách cơ thể chuyển hóa và phản ứng với opioid. Xét nghiệm di truyền có thể giúp xác định những bệnh nhân có nguy cơ cao bị tác dụng phụ hoặc khả năng đáp ứng kém với một số opioid nhất định. Thông tin này có thể được sử dụng để cá nhân hóa liệu pháp opioid, lựa chọn loại thuốc và liều lượng phù hợp để tối ưu hóa hiệu quả và giảm thiểu rủi ro.

Các chiến lược nào đang được nghiên cứu để phát triển thuốc giảm đau không gây nghiện hiệu quả như opioid?

Trả lời: Nhiều chiến lược đang được theo đuổi, bao gồm: phát triển các loại thuốc nhắm mục tiêu các thụ thể opioid khác với thụ thể $ \mu $, nghiên cứu các chất giảm đau không opioid mới, phát triển các liệu pháp kết hợp, và khám phá các phương pháp điều trị không dùng thuốc như liệu pháp gen và kích thích não sâu. Mục tiêu là tìm ra các liệu pháp thay thế an toàn và hiệu quả để giảm đau mà không có nguy cơ gây nghiện liên quan đến opioid.