Xét nghiệm lẩy da (Skin Prick Test)

Xét nghiệm lẩy da (Skin Prick Test – SPT) là một phương pháp xét nghiệm dị ứng phổ biến, nhanh chóng và tương đối đơn giản được sử dụng để xác định xem một người có bị dị ứng với một hoặc nhiều chất gây dị ứng cụ thể hay không. Nó dựa trên nguyên tắc phản ứng quá mẫn tức thì loại I, liên quan đến kháng thể IgE. SPT được coi là xét nghiệm chẩn đoán dị ứng hàng đầu do tính an toàn, nhanh chóng và chi phí thấp.

Nguyên lý

Khi một người bị dị ứng với một chất nào đó, cơ thể họ sẽ sản xuất ra một loại kháng thể gọi là immunoglobulin E (IgE) đặc hiệu cho chất gây dị ứng đó. IgE này gắn vào bề mặt của các tế bào mast, một loại tế bào miễn dịch có trong da và các mô khác. Khi tiếp xúc lại với cùng một chất gây dị ứng, chất gây dị ứng sẽ liên kết với IgE trên tế bào mast, kích hoạt giải phóng histamine và các chất trung gian hóa học khác. Những chất này gây ra các phản ứng dị ứng cục bộ như sưng, đỏ và ngứa. Histamine là chất trung gian quan trọng nhất, gây giãn mạch, tăng tính thấm thành mạch và kích thích các đầu dây thần kinh gây ngứa. Các chất trung gian khác bao gồm tryptase, leukotrienes, và prostaglandins.

Xét nghiệm lẩy da mô phỏng quá trình này bằng cách đưa một lượng nhỏ chất gây dị ứng vào da, thường là qua một vết xước nhỏ hoặc vết chích nông. Nếu người đó bị dị ứng với chất gây dị ứng đó, một phản ứng cục bộ sẽ xuất hiện tại vị trí thử nghiệm trong vòng 15-20 phút. Phản ứng này thường biểu hiện dưới dạng sẩn phù (nốt sưng đỏ, ngứa) giống như vết muỗi đốt. Kích thước của sẩn phù được đo và so sánh với phản ứng âm tính (chỉ dùng dung dịch kiểm soát) để xác định mức độ dị ứng.

Quy trình thực hiện

Quy trình thực hiện xét nghiệm lẩy da gồm các bước sau:

Chuẩn bị: Da ở cẳng tay hoặc lưng được làm sạch bằng cồn. Các vị trí thử nghiệm được đánh dấu, mỗi vị trí tương ứng với một chất gây dị ứng khác nhau. Một vị trí kiểm soát âm (thường là dung dịch muối) và một vị trí kiểm soát dương (thường là histamine) cũng được bao gồm. Việc làm sạch da giúp loại bỏ bụi bẩn, mồ hôi và các chất khác có thể ảnh hưởng đến kết quả xét nghiệm. Vị trí kiểm soát âm giúp đánh giá phản ứng của da với dung dịch không gây dị ứng, trong khi vị trí kiểm soát dương xác nhận rằng xét nghiệm được thực hiện đúng cách và da có khả năng phản ứng với histamine.
Lẩy da: Một giọt nhỏ của từng chất gây dị ứng được nhỏ lên da tại vị trí tương ứng. Sau đó, một cây kim nhỏ, vô trùng được sử dụng để lẩy nhẹ qua giọt chất gây dị ứng, xuyên qua lớp biểu bì mà không gây chảy máu. Mục đích là đưa một lượng nhỏ chất gây dị ứng vào lớp dưới da, nơi có các tế bào mast.
Đọc kết quả: Sau khoảng 15-20 phút, kết quả được đọc. Phản ứng dương tính được thể hiện bằng sự xuất hiện của một nốt sẩn (wheal) nổi lên, đỏ và ngứa, tương tự như vết muỗi đốt. Kích thước của nốt sẩn được đo (đường kính theo mm) và ghi lại. Phản ứng âm tính có nghĩa là không có phản ứng da đáng kể. Kết quả được so sánh với kích thước sẩn phù ở vị trí kiểm soát dương và âm để đánh giá mức độ dị ứng.

Ưu điểm

Đơn giản, nhanh chóng và ít tốn kém.
Kết quả có thể được đọc ngay lập tức.
Có thể kiểm tra nhiều chất gây dị ứng cùng một lúc.

Nhược điểm

Có thể gây khó chịu nhẹ tại vị trí thử nghiệm.
Chỉ phát hiện dị ứng IgE-mediated (dị ứng qua trung gian IgE).
Có thể cho kết quả dương tính giả hoặc âm tính giả.
Một số loại thuốc, chẳng hạn như thuốc kháng histamine, có thể ảnh hưởng đến kết quả xét nghiệm. Vì vậy, bệnh nhân cần ngừng sử dụng thuốc kháng histamine và một số loại thuốc khác vài ngày trước khi làm xét nghiệm theo hướng dẫn của bác sĩ.

Kết luận

Xét nghiệm lẩy da là một công cụ hữu ích trong việc chẩn đoán dị ứng. Tuy nhiên, kết quả xét nghiệm cần được giải thích bởi bác sĩ chuyên khoa dị ứng, kết hợp với tiền sử bệnh và các xét nghiệm khác để đưa ra chẩn đoán chính xác. Không tự ý diễn giải kết quả và điều trị dị ứng.

Diễn giải kết quả

Kích thước của nốt sẩn được đo bằng đường kính lớn nhất và đường kính vuông góc với nó. Kết quả thường được phân loại như sau:

Âm tính: Không có nốt sẩn hoặc nốt sẩn nhỏ hơn kích thước của kiểm soát âm.
Dương tính (+): Nốt sẩn lớn hơn kích thước của kiểm soát âm, thường có đường kính từ 3-5 mm.
Dương tính mạnh (++) hoặc (+++): Nốt sẩn lớn hơn 5mm, kèm theo đỏ và ngứa. Phản ứng càng mạnh thì khả năng dị ứng càng cao.

Tuy nhiên, việc diễn giải kết quả cần được thực hiện bởi bác sĩ chuyên khoa dị ứng, vì kích thước của nốt sẩn không phải lúc nào cũng tương quan trực tiếp với mức độ nghiêm trọng của dị ứng. Bác sĩ sẽ xem xét kích thước nốt sẩn, tiền sử bệnh, triệu chứng và các yếu tố khác để đưa ra chẩn đoán chính xác.

Các chất gây dị ứng thường được thử nghiệm

Mạt bụi nhà ( Dermatophagoides pteronyssinus, Dermatophagoides farinae )
Phấn hoa (cỏ, cây, cỏ dại)
Nấm mốc ( Alternaria, Aspergillus, Cladosporium )
Lông động vật (mèo, chó, ngựa)
Côn trùng (ong, kiến lửa)
Thực phẩm (sữa, trứng, đậu phộng, hải sản, lúa mì)

Những điều cần lưu ý trước khi thực hiện xét nghiệm

Ngừng sử dụng thuốc kháng histamine và một số loại thuốc khác theo chỉ định của bác sĩ trước khi xét nghiệm, thường là từ 5-7 ngày.
Thông báo cho bác sĩ về bất kỳ tình trạng sức khỏe nào khác mà bạn đang mắc phải.
Trẻ em và phụ nữ mang thai vẫn có thể thực hiện xét nghiệm lẩy da, nhưng cần được tư vấn bởi bác sĩ.

Các xét nghiệm dị ứng khác

Ngoài xét nghiệm lẩy da, còn có các xét nghiệm dị ứng khác như:

Xét nghiệm IgE đặc hiệu trong máu.
Xét nghiệm kích thích đường hô hấp.
Xét nghiệm áp da (Patch test). Xét nghiệm này thường được sử dụng để chẩn đoán viêm da tiếp xúc dị ứng.

Tóm tắt về Xét nghiệm lẩy da

Xét nghiệm lẩy da (Skin Prick Test) là một xét nghiệm quan trọng để chẩn đoán dị ứng. Nó giúp xác định xem bạn có phản ứng quá mẫn với các chất gây dị ứng cụ thể hay không bằng cách đưa một lượng nhỏ chất gây dị ứng vào da và quan sát phản ứng. Ưu điểm của phương pháp này là nhanh chóng, đơn giản và chi phí thấp. Bạn có thể được kiểm tra nhiều chất gây dị ứng cùng một lúc.

Tuy nhiên, kết quả xét nghiệm cần được diễn giải bởi bác sĩ chuyên khoa dị ứng. Kích thước của nốt sẩn không phải lúc nào cũng phản ánh mức độ nghiêm trọng của dị ứng. Bác sĩ sẽ xem xét kích thước nốt sẩn, tiền sử bệnh, triệu chứng và các yếu tố khác để đưa ra chẩn đoán chính xác. Không nên tự ý diễn giải kết quả và tự điều trị.

Trước khi thực hiện xét nghiệm, bạn cần thông báo cho bác sĩ về các loại thuốc bạn đang sử dụng, đặc biệt là thuốc kháng histamine. Một số loại thuốc có thể ảnh hưởng đến kết quả xét nghiệm. Bạn cũng nên thông báo cho bác sĩ về bất kỳ tình trạng sức khỏe nào khác mà bạn đang mắc phải.

Xét nghiệm lẩy da chỉ phát hiện dị ứng IgE-mediated. Có nhiều loại dị ứng khác nhau, và xét nghiệm lẩy da không thể phát hiện tất cả các loại dị ứng. Nếu bạn vẫn có triệu chứng dị ứng mặc dù kết quả xét nghiệm lẩy da âm tính, bác sĩ có thể đề nghị các xét nghiệm dị ứng khác. Hãy luôn thảo luận với bác sĩ để được tư vấn và hướng dẫn cụ thể.

Tài liệu tham khảo:

WAO White Book on Allergy Executive Summary 2013 Update
“Skin prick tests”. UpToDate. Truy cập ngày 15 tháng 11 năm 2023. (Link giả định, thay bằng link thật nếu có)
“Allergy testing”. American Academy of Allergy, Asthma & Immunology (AAAAI). Truy cập ngày 15 tháng 11 năm 2023. (Link giả định, thay bằng link thật nếu có)

Câu hỏi và Giải đáp

Ngoài histamine, còn chất nào khác được sử dụng làm kiểm soát dương trong xét nghiệm lẩy da?

Trả lời: Mặc dù histamine là chất kiểm soát dương thường được sử dụng nhất, glycerin hoặc codeine phosphate cũng có thể được dùng. Tuy nhiên, histamine vẫn là lựa chọn phổ biến do tính khả dụng và khả năng tạo phản ứng rõ ràng.

Độ đặc hiệu và độ nhạy của xét nghiệm lẩy da là bao nhiêu?

Trả lời: Độ nhạy của xét nghiệm lẩy da khá cao, thường trên 90% đối với các dị ứng IgE-mediated. Tuy nhiên, độ đặc hiệu thấp hơn, khoảng 50-70%, nghĩa là có khả năng cho kết quả dương tính giả.

Xét nghiệm lẩy da có thể được thực hiện ở những vùng da nào khác ngoài cẳng tay và lưng không?

Trả lời: Mặc dù cẳng tay và lưng là vị trí thường được sử dụng nhất, xét nghiệm cũng có thể được thực hiện ở mặt trước của đùi trong một số trường hợp. Tuy nhiên, cần tránh các vùng da bị tổn thương, viêm nhiễm hoặc có sẹo.

Nếu kết quả xét nghiệm lẩy da âm tính nhưng bệnh nhân vẫn có triệu chứng nghi ngờ dị ứng, bước tiếp theo là gì?

Trả lời: Bác sĩ có thể chỉ định các xét nghiệm dị ứng khác, chẳng hạn như xét nghiệm IgE đặc hiệu trong máu hoặc xét nghiệm kích thích. Việc xem xét tiền sử bệnh và các triệu chứng của bệnh nhân cũng rất quan trọng để đưa ra chẩn đoán chính xác.

Có mối liên hệ nào giữa kích thước nốt sẩn trong xét nghiệm lẩy da và mức độ nghiêm trọng của phản ứng phản vệ (anaphylaxis) khi tiếp xúc với chất gây dị ứng không?

Trả lời: Không có mối liên hệ trực tiếp giữa kích thước nốt sẩn và nguy cơ phản ứng phản vệ. Một nốt sẩn lớn không đồng nghĩa với nguy cơ phản ứng phản vệ cao hơn. Nguy cơ phản ứng phản vệ phụ thuộc vào nhiều yếu tố, bao gồm loại chất gây dị ứng, đường tiếp xúc và cơ địa của từng người.

Một số điều thú vị về Xét nghiệm lẩy da

Không chỉ dùng cho người: Xét nghiệm lẩy da cũng được sử dụng trên động vật, đặc biệt là chó và mèo, để chẩn đoán dị ứng ở chúng.
Lịch sử lâu đời: Nguyên lý cơ bản của xét nghiệm lẩy da đã được biết đến từ thời cổ đại. Người ta đã ghi nhận việc sử dụng các chất từ thực vật để kiểm tra phản ứng da từ hàng ngàn năm trước.
Kích thước không phải là tất cả: Một nốt sẩn lớn không nhất thiết có nghĩa là dị ứng nghiêm trọng hơn. Mức độ nghiêm trọng của dị ứng phụ thuộc vào phản ứng tổng thể của cơ thể, chứ không chỉ là phản ứng da cục bộ.
“Vết muỗi đốt” chỉ là một phần của câu chuyện: Mặc dù nốt sẩn giống như vết muỗi đốt là dấu hiệu điển hình của phản ứng dương tính, nhưng một số người có thể có phản ứng khác, chẳng hạn như chỉ đỏ da hoặc ngứa.
Không phải ai cũng phản ứng với histamine: Mặc dù histamine được sử dụng làm chất kiểm soát dương tính, nhưng một số người có thể không phản ứng mạnh với nó. Điều này không có nghĩa là xét nghiệm không chính xác, mà chỉ là phản ứng của mỗi người với histamine là khác nhau.
Kết quả có thể thay đổi theo thời gian: Độ nhạy cảm với chất gây dị ứng có thể thay đổi theo thời gian. Một người có thể bị dị ứng với một chất nào đó ở một thời điểm, nhưng sau đó lại không còn dị ứng nữa, hoặc ngược lại. Vì vậy, xét nghiệm lẩy da có thể cần được lặp lại sau một khoảng thời gian.
Không phải tất cả các phản ứng da đều là dị ứng: Một số tình trạng da khác cũng có thể gây ra phản ứng tương tự như phản ứng dị ứng, chẳng hạn như viêm da tiếp xúc. Vì vậy, việc chẩn đoán dị ứng cần dựa trên nhiều yếu tố, không chỉ riêng kết quả xét nghiệm lẩy da.